diaspora
diaspora
(grec., rozproszenie; hebr. tfuca, tfucot, gola, chuc la-arec = poza krajem, tzn. za granicą; jid. tfuce, tfuces) – zjawisko rozproszenia narodowości wśród innych ludów, bądź wyznawców danej religii pośród innowierców. Ma ono szczególne znaczenie w historii Żydów (por. galut), choć nie tylko jej dotyczy. Początki d. żydowskiej sięgają czasów Pierwszej Świątyni. Jej rozwój nastąpił po niewoli babilońskiej (VI w. p.n.e.). Mimo uzyskania możliwości powrotu do ojczyzny, po pokonaniu Babilonii przez Persów, znaczna część wygnańców szukała dla siebie szansy w osiedleniu się w różnych prowincjach imperium perskiego. Sytuacja ta i wynikające z niej zagrożenia zostały przedstawione w Księdze Estery (3,8), gdzie napisano: „Jest pewien naród rozproszony i odłączony od narodów we wszystkich państwach królestwa twego [tj. Ahaswerusa], a prawa jego są inne niż każdego innego narodu. Praw króla nie wykonują i w interesie króla leży, aby ich nie zostawić w spokoju”. Także w Egipcie w V w. p.n.e. istniała kolonia żydowska. Do rozwoju d. przyczyniła się potem unifikacja cywilizacyjna w państwach hellenistycznych, powstałych po podbojach Aleksandra Wielkiego, a następnie w prowincjach Imperium Rzymskiego. Już w okresie Drugiej Świątyni większość Żydów żyła poza Palestyną. Do dalszego rozwoju d. przyczyniły się prześladowania, jakie spadły na nich po wojnie Żydów z Rzymianami (66–70 n.e.) i powstaniu Bar Kochby (132–135 n.e.). Okres po tych wydarzeniach, aż do powstania państwa Izrael w 1948, określany jest jako czasy „wielkiej diaspory”; Żydzi osiedlali się w wielu krajach; nakładano na nich liczne ograniczenia prawne; spotykały ich prześladowania; wielokrotnie dokonywano ich ekspulsji z różnych państw. Jako zjawisko, d. żydowski ma zasięg ogólnoświatowy, gdyż Żydzi osiedlali się zarówno w basenie Morza Śródziemnego, w Europie, jak i w Babilonii, Persji; emigrowali dalej na wschód – do Indii i Chin. Po I wojnie światowej rozwinęło się osadnictwo żydowskie w Azji Środk.; a po 1848 rozpoczęła się migracja Żydów do Ameryki, która nasiliła się od 1881, po fali pogromów w Rosji. W okresie „wielkiej diaspory” judaizm i kultura żydowska rozwijały się w krajach osiedlenia, korzystając w wielu aspektach z wpływów miejscowych. Wówczas też powstały zasadnicze podziały kulturowe (por. Aszkenazyjczycy; Sefardyjczycy) oraz liczne ryty lokalne (por.: minhag; tak(k)ana), jak i języki żydowskie (por. jidysz; ladino). Szczególne znaczenie w dziejach d. miały ośrodki, których znaczenie przekraczało lokalny wymiar. Były nimi kolejno: Babilonia (por. gaon; akademie talmudyczne; egzylarcha); Hiszpania; Polska, zarówno w okr. rozwoju samorządu w Rzeczpospolitej Obojga Narodów (por. m.in.: Sejm Żydów Polskich; Sejm Żydów Korony; Sejm Żydów Litwy; marszałek Sejmu Żydów Polskich; marszałek ziemstwa; Podskarbi Wielki Koronny; sejmiki żydowskie; seniorat ziemski i okręgowy; syndyk; Trybunały Sejmowe żydowskie; ziemstwo), jak i w czasach powstawania nowoczesnej kultury żydowskiej w XIX i XX w. Zawsze jednak wśród Żydów w d. żywa była pamięć i tęsknota za utraconą ojczyzną – Erec Israel (por. np.: Asara be-Tewet; chaluk(k)a; grosz palestyński; Jerozolima; jiszuw; kolel; mizrach; Sziwa Asar be-Tam(m)uz; Tisza be-Aw; Zgromadzenie Wygnańców). Z życiem w d. wiąże się też wiele instytucji i form życia religijnego (por. np. synagoga), czy dodawanie dodatkowego dnia świątecznego (por. np. Pesach; Jom Kipur). Idea powrotu do ojczyzny, a potem odbudowy państwa żydowskiego legła u podstaw ruchów takich, jak Chibat Syjon, Chowewej Syjon i syjonizm. Odmienny punkt widzenia reprezentowali zwolennicy rozwiązywania problemów żydowskich i rozwoju ich kultury w d., przeciwstawiający się postawom, zmierzającym do asymilacji (por. też: asymilatorzy; neoasymilatorzy; apostazja). Poglądy te przyjęły formę koncepcji „duchowej autonomii”, zwanej też „nacjonalizmem diasporycznym” (por. Dubnow Szymon). Jej elementy stały się istotną częścią programu wielu żydowskich ugrupowań politycznych, a przede wszystkim Bundu i fołkistów. Także syjoniści, zwłaszcza w Europie Środk. i Wsch., zdawali sobie sprawę ze swych zobowiązań wobec żyjącej w d. społeczności żydowskiej, i już w początkach dziejów tego ruchu ważną rolę przypisywali Gegenwartsarbeit, w tym walce o prawa obywatelskie dla Żydów. Na trzeciej konferencji syjonistów ros. w Helsinkach w 1906 przyjęto program pracy w d. i dla d.; referat programowy, poświęcony syjonizmowi i działalności politycznej w Rosji, wygłosił I. Grünbaum. Ukoronowaniem wysiłków ruchu syjonistycznego było powstanie państwa Izrael. Jego parlament (Kneset) w 1950 uchwalił ustawę, zwaną „prawem powrotu”, zgodnie z którym każdy Żyd – poza kilkoma szczególnymi wyjątkami – ma prawo jako imigrant przybyć do Izraela, osiedlić się na jego terytorium i otrzymać obywatelstwo. Stosunki między Izraelem a d. były i są nadal przedmiotem dyskusji i refleksji. Po powstaniu Izraela, działalność syjon. w d. określana jest jako „nowy syjonizm” (zw. czasem „proizraelizmem”). D. Ben-Gurion uważał wręcz, że wszyscy syjoniści winni osiedlić się w Izraelu, podczas gdy Nachum Goldmann, przewodniczący Światowej Organizacji Syjonistycznej, opowiadał się za „partnerstwem” między Izraelem a d., jako że żyje w niej większość Żydów. Z poczucia zagrożenia bytu państwa żydowskiego w Palestynie wynikł postulat rozważenia możliwości „powrotu” do d., który jednak miał marginalne znaczenie. Od czasu zwycięskiej wojny sześciodniowej (1967) na szerszą skalę rozwinęło się zjawisko odwiedzania Izraela przez Żydów z d. (np. w poł. l. 80. XX w. odwiedziło ten kraj ponad 40% Żydów amer., a 15% – więcej niż jeden raz). (Por. ziemia z Erec Israel)
