Bund

Bund

właśc. Ogólnożydowski Związek Robotniczy „Bund” na Litwie, w Polsce i w Rosji (potem: w Polsce) (jid. Ałgemajner Jidiszer Arbeter [Arbajter]-Bund in Lite, Pojłn un Rusłand [później in Pojłn]) – najliczniejsza i najsilniejsza żydowska partia robotnicza w Polsce w okresie międzywojennym, utworzona w Wilnie w październiku 1897. Konsekwentnie przeciwstawiała się programowi syjonistycznemu i opowiadała za rozwiązaniem kwestii żydowskiej w Polsce w drodze socjalistycznej przemiany ustrojowej i autonomii kulturalno-narodowej Żydów. Od 1897 B. wydawał nielegalne pismo w języku jidysz „Arbeter Sztyme” (Głos Robotniczy), uznane za oficjalny organ tej partii (potem jeszcze kilka innych, mniej lub bardziej krótkotrwałych, np.: „Di Naje Wełt” [Nowy Świat, 1906], „Der Weker” [Pobudka, 1905/1906], „Fołks-Cajtung”, „Łebns-Fragen” [Problemy Życia, 1916–1920], tyg., a od grudnia 1918 – dziennik). W 1898 B. wstąpił do socjaldemokracji rosyjskiej; wystąpił z niej w 1902; w 1906 stał się jednostką autonomiczną. Największą popularność zyskał w okresie rewolucji 1905, zaś po jej klęsce przechodził silny kryzys. Osłabienie to oraz masowa emigracja Żydów doprowadziły do znacznego spadku liczby jego członków. W 1915 stał się on na ziemiach polskich odrębną organizacją i dwukrotnie odbył nielegalne konferencje partyjne (w 1917 i 1918). W 1919 uczestniczył w wyborach do Sejmu Ustawodawczego, a w 1920 zorganizował I konferencję krajową, na której nastąpiło zjednoczenie z ŻPSD. W B. występowały znaczne różnice poglądów; przede wszystkim w kwestii stosunku do tzw. dyktatury proletariatu i demokracji parlamentarnej oraz do II Międzynarodówki Socjalistycznej. Na pocz. lat 20. od partii oderwała się grupa kombundowska, która potem zgłosiła swój akces do KPP. Spory programowe w łonie B. trwały także w pierwszej połowie lat 30. B. należał do Paryskiego Biura Rewolucyjnych Socjalistycznych Partii do czerwca 1930, kiedy to zjazd partyjny w Łodzi uchwalił jego przystąpienie do II Międzynarodówki. 14 II 1935 uchwalono rezolucję ideową, stanowiącą program partii. B. uznawał się w niej za socjalistyczną partię żydowskiej klasy robotniczej i organiczną część ruchu socjalistycznego w Polsce i na świecie. Krytykowano Związek Radziecki i politykę komunistów, równocześnie wzywając do współpracy z nimi. B. uznawał, że narodowe i społeczne wyzwolenie mas żydowskich nastąpi wraz z upadkiem kapitalizmu. Syjonizm postrzegano jako utopię, zaś w środowiskach ortodoksyjnych widziano przeszkodę na drodze do postępu. Żądano zniesienia wszelkich ograniczeń wobec ludności żydowskiej, domagając się jej pełnego równouprawnienia, a także swobodnego rozwoju świeckiej kultury żydowskiej. B. dysponował znacznymi wpływami w województwach centr. i płd.-wsch., przede wszystkim wśród robotników w dużych miastach („Głos Bundu”). Wywierał też wpływ na liczne organizacje kobiece, sportowe, dziecięce i żydowskie związki zawodowe, prowadził partyjne spółdzielnie. Najmniejszą komórką organizacyjną była miejscowa grupa, z własnym komitetem partyjnym. Na czele B. stały: Zjazd Partyjny oraz wybierany przezeń CK i Rada Partyjna, będąca organem doradczym CK, złożona z delegatów większych organizacji lokalnych. Struktura organizacyjna partii zmieniła się w 1929; miejsce Rady Partyjnej zajęła Rada Naczelna, wybierana przez Zjazd, która spośród swoich członków wyłaniała CK, a uchwały zatwierdzało Plenum. Młodzieżową organizację Cukunft ściślej związano z partią. Wybitnymi działaczami B. w okresie międzywojennym byli m.in.: W. Alter, M. Orzech i S. Zygielbojm. Podczas II wojny światowej wpływy partii rosły; brała ona udział w podziemnym życiu politycznym i w przygotowaniach do oporu zbrojnego (m.in. w powstaniu w getcie warszawskim); wydawała miesięcznik „Wewnętrzny Biuletyn Bundu” (od lutego 1940 do maja 1944), czasopismo „Ojf der Wach” (jid., Na Straży). B. nie wszedł do ŻKN, współpracował z nim jedynie poprzez Żydowską Komisję Koordynacyjną (ŻKK), mającą reprezentować całe społeczeństwo żydowskie. W getcie warszawskim, w ramach ŻOB, B. utworzył kilka oddziałów. Był reprezentowany w prezydium „Żegoty” w osobie L. Feinera (obok przedstawiciela ŻKN). Niemal równocześnie z zakończeniem wojny B. wznowił działalność; jego I konferencja odbyła się już w listopadzie 1944. Działała też związana z nim organizacja Cukunft. W CKŻP B. stanowił konsekwentną opozycję wobec programu syjonistów; postulował odbudowę skupiska żydowskiego w Polsce. Wpływy partii były jednak ograniczone, a program stracił na atrakcyjności. W 1947 liczyła ona ok. 1,5 tys. członków. Najwięcej uwagi skupiano na partyjnych spółdzielniach (spółdzielnie żydowskie). Prowadzono własne domy dziecka, szkoły, bursy, czytelnie, kluby, biblioteki i kuchnie ludowe; wydawano prasę („Głos Bundu”; kontynuacja). B. nadal współpracował z PPS i utrzymywał bliskie kontakty z organizacjami bundowskimi za granicą (szczególnie w Stanach Zjednoczonych i we Francji), od których otrzymywał pomoc materialną. Czołowymi politykami partii w tym czasie byli: Salo Fiszgrund, Szlomo Herszenhorn, Ignacy Falk, Gerszon Fogiel. Frakcja PPR przy CKŻP dążyła do rozbicia B. od wewnątrz, popierając początkowo najmniej liczną i najsłabszą jego frakcję, gotową do bliskiej współpracy z żydowskimi komunistami. W 1948 część B. połączyła się z PPR, tworząc Frakcję PZPR przy CKŻP. Działacze, którzy nie zgodzili się na połączenie, w większości wyemigrowali do Francji. W styczniu 1949 Nadzwyczajny Zjazd B. dokonał samokrytyki, przyjął rezolucję o rozwiązaniu partii i wezwał członków do wstępowania do PZPR. Wraz z B. rozwiązany też został Cukunft. (Zob. też m.in.: Biblioteka im. Bronisława Grossera; CISZO; haskala robotnicza; Kultur-Liga; „Morgensztern”; Scherer Emanuel; Szwue, Di; „Unzer Łebn”; Unzere Kinder)