powstanie w getcie warszawskim
powstanie w getcie warszawskim
walka zbrojna organizacji bojowych getta warszawskiego, Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB) i Żydowskiego Związku Wojskowego (ŻZW) oraz grup jego mieszkańców z Niemcami, toczona od 19 IV 1943; największa akcja zbrojna na okupowanych ziemiach polskich od czasu kampanii wrześniowej (1939); największy akt zbrojnego oporu Żydów w czasie II wojny światowej; pierwsze powstanie miejskie w okupowanej Europie. Idea stawienia oporu z bronią w ręku ludobójczym działaniom okupanta, wymierzonym przeciwko wszystkim bez wyjątku Żydom, zrodziła się po agresji Niemiec na Związek Radziecki w środowisku konspiracyjnym getta wileńskiego (Farejnikte Partizaner Organizacje; A. Kowner), z którym ugrupowania podziemne w stołecznym getcie utrzymywały stały kontakt. Powstanie i rozwój żydowskich organizacji zbrojnego ruchu oporu datuje się na okres po Wielkiej Akcji, choć próby takie podejmowane były już wcześniej. Pojedyncze akcje z bronią w ręku, czy wcześniejsze wzniecanie powszechnego żydowskiego powstania, uznano za nierealne i niecelowe. Walki zbrojnej nie można było prowadzić m.in. ze względu na: strukturę demograficzną getta (przewaga starców, kobiet, dzieci, ludzi chorych, głodnych i słabych, oraz zagęszczenie przekraczające 146 tys. osób na km2); warunki życia w getcie; charakter polityki okupanta; brak nadziei na jakąkolwiek pomoc z zewnątrz murów; powszechność iluzji, co do przyszłego losu ludności żydowskiej; istnienie licznych i wpływowych grup (podziemne partie polityczne, Judenrat), zainteresowanych tym, aby nie dochodziło do aktów zbrojnego oporu, chociażby ze względu na stosowanie przez okupanta odpowiedzialności zbiorowej; brak broni; przede wszystkim jednak ze względu na brak szansy na jakikolwiek wymierny sukces, chociażby w postaci demonstracji. Pierwsze obiektywne przesłanki podjęcia walki pojawiły się dopiero jesienią 1942, po wywiezieniu do Treblinki większości mieszkańców getta. Wśród pozostałych, w liczbie ok. 70 tys., przeważali ludzie młodzi, zdeterminowani brakiem złudzeń co do losu, jaki ich czeka. Jesienią 1942 konspiracja getta, przede wszystkim jednak syjon. ruchy młodzieżowe (Ha-Szomer ha-Cair, Dror, Akiba i inne) rozpoczęły długotrwałe przygotowania organizacyjne o charakterze militarnym i politycznym. Powstały ŻOB, ŻZW, Żydowski Komitet Narodowy (ŻKN) i Żydowska Komisja Koordynacyjna (ŻKK); nawiązano kontakt z AK (A. Wilner), zapewniając sobie pomoc w wyszkoleniu i uzbrojeniu. Towarzyszyła temu mobilizacja znacznej części pozostałych w getcie Żydów, m.in. budujących bunkry, którzy traktowali to jako formę biernego oporu, ale i – we własnym zakresie – zaopatrujących się w broń. Próba deportowania z getta 8 tys. osób, podjęta przez Niemców 18 I 1943, spotkała się z pierwszym zbrojnym oporem (samoobrona styczniowa). Po styczniu 1943 getto podzielono na trzy sektory bojowe: getto centralne (dowodził nim Izrael Kanał), teren szopów (dowódca – I. Cukierman, a w czasie walk – Eliezer Geller) i tzw. teren szczotkarzy (dowódca – Marek Edelman). Od tego czasu, m.in. dzięki zwiększonej pomocy spoza murów, członkowie ŻOB szkolili się, produkowali, kupowali i zdobywali broń; organizacja ta nakładała podatki, dokonywała wywłaszczeń i zamachów, przeciwdziałała ewakuacji robotników z getta, podpalała magazyny, odbijała więźniów, by uzyskać dominującą pozycję w żydowskim podziemiu i w getcie oraz w kontaktach z polskim podziemiem. W reakcji na przygotowania Żydów do walki, 19 IV 1943 oddziały niemieckie w sile ok. 2 tys. ludzi, wspartych czołgami i artylerią, dowodzone przez gen. SS i policji Ferdynanda von Sammerna, a później Jürgena Stroppa, wkroczyły do getta, napotykając opór ok. 500 słabo uzbrojonych powstańców, zorganizowanych w 22 grupy, na czele których stanął M. Anielewicz. Na jednym z domów wywieszono flagę żydowską i biało-czerwony sztandar. Po paru dniach zorganizowanych starć liniowych obrona getta przyjęła postać oporu w izolowanych domach i bunkrach; taktyka niem. polegała na paleniu kolejnych ulic i domów, oraz likwidowaniu bunkrów. Schwytanych Żydów wywożono do ośrodka zagłady w Treblince oraz do obozów pracy w Trawnikach, Poniatowej, Majdanku. Podczas walk oddziały polskiej konspiracji kilkakrotnie podejmowały próby przyjścia z pomocą walczącym (tzw. akcje solidarnościowe). Część bojowców wycofała się z getta kanałami. Niektórzy wzięli później udział w powstaniu warszawskim. W getcie podczas jego likwidacji zginęło ok. 7 tys. Żydów. Straty niemieckie – według oficjalnych źródeł – wyniosły kilkunastu zabitych i kilkudziesięciu rannych, faktycznie były parokrotnie wyższe. Dokładnej daty zakończenia żydowskiego powstania – nazwę tę kontestowało polskie podziemie, porównując jednak walki w getcie np. do obrony Stalingradu – nie można ustalić, albowiem nie było ani aktu kapitulacji, ani zdarzenia, które można by uznać, choćby symbolicznie, za definitywną klęskę żydowskich bojowców. Na pewno nie była nim śmierć przywódcy powstania, M. Anielewicza, i kilkunastu innych żołnierzy żydowskich w dniu 8 V 1943 w bunkrze przy ul. Miłej 18. Niemcy proklamowali zakończenie walk w getcie 15 V 1943, czego symbolem miało być zburzenie Wielkiej Synagogi na Tłomackiem. Niemniej, do pojedynczych starć, w których Niemcy używali m.in. samochodów pancernych, dynamitu i aparatury podsłuchowej przy likwidacji bunkrów, dochodziło jeszcze w czerwcu 1943. W istocie, o sukcesie powstania, za który można uznać fakt prowadzenia przez Żydów w ciągu kilku tygodni „wojny z III Rzeszą”, z wszystkimi konsekwencjami politycznymi, moralnymi i innymi, wynikającymi z tego faktu, zadecydowała w znacznym stopniu – inaczej niż w powstaniu warszawskim – postawa ludności cywilnej.
