Żydowski Związek Wojskowy (ŻZW)

Żydowski Związek Wojskowy (ŻZW)

organizacja zbrojna w getcie warszawskim, utworzona przez syjonistów-rewizjonistów i członków organizacji Betar. Jest ona stosunkowo mało znana, zdaniem jednych – ze względu na doskonałe zakonspirowanie ŻZW, zdaniem innych – ze względu na niewielkie wpływy i skromną aktywność, a przede wszystkim – z powodu braku wiarygodnych dokumentów. Toteż w literaturze pojawiają się sprzeczne informacje na jej temat. Geneza ŻZW wiąże się prawdopodobnie z utworzeniem jesienią 1939 żydowskiej konspiracyjnej organizacji „Świt”, której twórcami i członkami byli głównie żołnierze WP. Potem przekształciła się ona w Żydowski Związek Walki bądź w Żydowską Organizację Wojskową, pod komendą porucznika Dawida Apfelbauma, uczestnika kampanii wrześniowej. Uczestnicy tego nurtu konspiracji w getcie warszawskim weszli potem do ŻZW, kiedy go tworzono po zakończeniu Wielkiej Akcji. W okresie deportacji większości Żydów warszawskich do obozów zagłady kierownictwo Betaru przebywało na farmie tej organizacji pod Hrubieszowem, skąd powróciło do Warszawy po deportacji tamtejszych Żydów we wrześniu 1942 i wówczas właśnie powołano do życia ŻZW. Trzecią grupą, która weszła do tej organizacji, byli ludzie (m.in. tragarze i szmuglerzy) nie mogący znaleźć dla siebie miejsca w ŻOB, tworzonej z członków partii politycznych. Do czasu samoobrony styczniowej, w której członkowie ŻZW nie wzięli udziału, nie przejawiał on nej aktywności. Nie ma pewnych informacji dotyczących struktury tej organizacji; choć miała ona mieć Radę Polityczną i Radę Wojskową, to jednak część działaczy podziemia żydowskiego w to powątpiewa. Po styczniu 1943 ŻZW prowadził działalność polegającą na karaniu agentów niemieckich, zdobywaniu pieniędzy, zakupie broni i przygotowaniach do powstania, co prowadziło do tarć z podobnie działającą ŻOB. Posiadał kontakty z polskimi organizacjami konspiracyjnymi, związanymi z AK, a zwłaszcza z Polską Ludową Akcją Niepodległościową (PLAN) i Organizacją Wojskową Korpus Bezpieczeństwa (OW KB). W Warszawie ŻZW przed powstaniem w getcie faktycznie wszedł do Komisji Koordynacyjnej i uznał zwierzchność ŻOB, jednak nie zintegrował się z nią, jak to miało miejsce w Wilnie i Białymstoku. Konflikty wynikały m.in. ze sporu o powierzenie przywództwa całego zbrojnego podziemia (członkowie Betaru widzieli na tym stanowisku swego przedstawiciela) oraz z przyjmowania do ŻOB betarowców indywidualnie, a nie wszystkich razem członków ugrupowania. ŻZW przystąpił do walki z hasłami spełnienia obowiązku zemsty i następnie ratowania się. Nie dysponujący znacznymi wpływami w getcie, liczył ok. 150 (według innych ocen – 250, 300 bądź 400) dobrze uzbrojonych członków, na których czele stali: student Paweł Frenkiel (przywódca wojskowy), D. Apfelbaum, dziennikarz Leon (Arie) Rodal (1913-1943; szef sekcji informacji), Adam Halperin, dr Michał Stry(j)kowski i Dawid Wdowiński. Znaczna część broni, którą dysponowali, pochodziła prawdopodobnie od organizacji związanych z AK i była szmuglowana do getta przez tunel (wykopany zapewne przez żołnierzy ŻZW). W czasie powstania ŻZW miał swą bazę przy ul. Muranowskiej 7. Początkowo jego członkowie toczyli zaciekłe walki w rejonie ul. Muranowskiej i pl. Muranowskiego. Wziął w nich udział oddział OW KB, pod dowództwem Henryka Iwańskiego „Bystrego” (1903-1978), który już od kilku miesięcy współpracował z ŻZW oraz niósł pomoc Żydom po „stronie aryjskiej”. Podczas tej akcji został śmiertelnie ranny jego szesnastoletni syn, Roman Iwański. Potem żołnierze ŻZW opuścili getto tunelem. Część z nich została wydana po „stronie aryjskiej” w Warszawie; bojowcy zginęli, broniąc się pod dowództwem Frenkla (mieli się wysadzić w powietrze). Druga grupa – również w wyniku denuncjacji – została otoczona przez Niemców, w czasie podróży w kierunku Otwocka. Jej członkowie polegli w walce w lesie k. Michalina. W obu wypadkach odpowiedzialność za te wydarzenia – wedle wszelkiego prawdopodobieństwa – ponosi nacjonalistyczna organizacja „Miecz i Pług”.