spółdzielnie żydowskie

spółdzielnie żydowskie

samorządne zrzeszenia ludności żydowskiej, podejmujące rozmaite formy działalności ekonomicznej. Żydowski ruch spółdzielczy na większą skalę zaczął się w Polsce rozwijać po I wojnie światowej, głównie w miastach, przede wszystkim w formie niewielkich instytucji kredytowych. Pierwsza s.ż. pn. Wileńskie Towarzystwo Pożyczkowo-Oszczędnościowe, powstała w Wilnie w 1898 i miała służyć kredytem rzemieślnikom oraz drobnym kupcom żydowskim. Przeszkodę dla tworzenia takich zrzeszeń stanowiły przepisy rosyjskie, które zostały złagodzone w 1904-1905. Po zakończeniu I wojny świat., pomimo ożywienia ruchu spółdzielczego, s.ż. borykały się z ciągłymi trudnościami; wiele z nich szybko uległo likwidacji. Prócz zakładania instytucji kredytowych, w 1920-1930 podejmowano również próby tworzenia s.ż. rzemieśl., wytwórczych, mieszkaniowych, zrzeszonych w patronujących im związkach. Kooperatywy miały zapewnić zrzeszonym w nich robotnikom dostęp do surowców i materiałów oraz pomoc w zbycie gotowych już wyrobów. Miały także pomagać w eliminowaniu pośredników przy zakupie surowców i sprzedaży wyrobów. Niektóre s.ż. spełniały także rolę nakładców. Większość rzemieślniczych s.ż. działała krótko; do ich likwidacji przyczyniała się konkurencja masowej produkcji fabrycznej. Istniały jednak kooperatywy, które działały przez kilka lat. Nigdy nie powołano centr. ośrodka, który mógłby koordynować wysiłki, zmierzające do zorganizowania s.ż. rzemieślniczych, pracy i wytwórczych. Próby zakładania spółdzielni podejmowały także niektóre żydowskie partie polit., np. Bund i PS-L. Najliczniejsze s.ż. były w branżach: skórzanej, obuwniczej, garbarskiej, odzieżowej, tkackiej i drzewnej. W latach 30. XX w. działały także spółdzielnie rolniczo-handlowe, powstające głównie z inicjatywy ORT-u. Zakładano też nauczycielskie s.ż. (przede wszystkim religijne) oraz muzyczne, pełniące zarazem funkcję klubów. Od 1934, po uchwaleniu noweli do ustawy spółdzielczej, s.ż. musiały należeć do nieżydowskich związków rewizyjnych. Po II wojnie światowej również powstawały s.ż., mające dać zatrudnienie robotnikom i rzemieślnikom żydowskim, którym początkowo trudno było przystosować się do pracy w zakładach i spółdzielniach ogólnych, oraz zapewnić środki utrzymania Żydom, ocalałym z Holokaustu. Praca w prowadzonych przez nie instytucjach dawała szansę zachowania kontaktu ze środowiskiem żydowskim i była drogą do zrealizowania hasła produktywizacji ludności żydowskiej. Liczne s.ż. zakładał Bund, który też początkowo koordynował ich pracę, a następnie Centrala Spółdzielni Wytwórczych „Solidarność”. Pomocy udzielał Joint, ORT, Komisariat Rządu dla Spraw Produktywizacji Ludności Żydowskiej w Polsce, a także Bank dla Produktywizacji Żydów. Liczba spółdzielni oraz zatrudnionych w nich Żydów w 1946-1949 systematycznie rosła. Najwięcej było ich w branżach: odzieżowej, skórzanej, metalowej i spożywczej. Mimo wagi, jaką przykładano do rozwoju żydowskiej spółdzielczości, większość ludności żydowskiej pracowała poza nią, nawet w okresie jej największego rozwoju. W końcu 1949, przed połączeniem „Solidarności” z Centralą Spółdzielni Pracy, a tym samym przed zlikwidowaniem samodzielności s.ż. istniało ich w PRL-u 200; zatrudniały ok. 16 500 osób, w tym ok. 50% Żydów.