gaon

gaon

(hebr., ekscelencja, eminencja; jid. goen) – tytuł nadawany uczonym, kierującym babilońskimi akademiami talmudycznymi w Surze i Pumbedicie w okresie od końca VI do XI w. n.e. (ostatnim g. był rabi Hai ben Szerira, zm. w 1038). Określenie to właściwie jest skrótem pełnego tytułu, np. resz metiwta gaon Josef = hebr., przewodniczący akademii, którym jest ekscelencja Josef. Tytuł ten stawał się elementem imienia własnego danego uczonego (np. Saadja Gaon). Przyjmowano, że g. z Sury ma wyższą rangę niż jego odpowiednik z Pumbedity, ze względu na to, że pierwsza z wymienionych uczelni była starsza, sięgając swą tradycją III w., choć w istocie o znaczeniu poszczególnych g. decydowała ich uczoność oraz indywidualność. Nadali oni ton całej epoce, która nastąpiła po skodyfikowaniu Talmudu, a ściślej, po czasach saboraitów. W przeciwieństwie do egzylarchów, g. nie posiadali formalnie żadnej władzy. Zasadniczo byli wybierani przez społeczność akademii, czasem także zatwierdzani przez egzylarchów, jednak ich wpływy rozciągały się praktycznie na całą diasporę. Wynikały one z niekwestionowanego autorytetu tych uczonych, będących ekspertami dla owej diaspory, którzy też udzielali odpowiedzi na pytania, kierowane do nich przez społeczności lokalne (responsy). Ponieważ nie było zwyczaju osobnego spisywania i przechowywania responsów g., do naszych czasów zachowała się jedynie część ich opinii, dotyczących wszystkich niemal sfer życia żydowskiego. Wiązały się one przede wszystkim z odpowiedziami, udzielanymi gminom, nie posiadającym kopii Talmudu bądź potrzebującym jego interpretacji; oraz z określaniem treści Prawa w sytuacjach, gdy Talmud nie podawał jasnego rozwiązania. Piastowanie funkcji g. nie dawało jednak władzy w sensie hierarchicznym. Odpowiedzi g. miały raczej charakter zaleceń, które mogły, lecz nie musiały, być przyjęte; zawsze bowiem w wielu sprawach (zwł. liturgicznych) decydujące znaczenie miała tradycja lokalna (por. minhag). Z drugiej jednak strony, wielki autorytet g. także wywierał na nią wpływ, np. g. Natronaj bar Ilaj z Sury (IX w.) przygotował skrótowy układ porządku modlitw codziennych dla gminy w Lucenie (Hiszpania), a jego następca, g. Amram ben Szeszna – cały porządek modlitw dla gmin hiszpańskich. Rola g. w rozwoju judaizmu polegała na tym, że stali oni na straży halachy i jej interpretacji na podstawie Talmudu. W okresie ich działalności ustalona została ostateczna wersja redakcji Talmudu i Miszny, które stały się fundamentem życia żydowskiego. G. wywarli decydujący wpływ na ustalenie i standaryzację liturgii oraz tekstu BH (masora i masoreci). Rola, jaką odegrali, sprawiła, że także w czasach późniejszych tytuł g. nadawano szczególnie wybitnym uczonym w Piśmie, np. Elijahu ben Szlomo Zalmanowi (Gaon z Wilna; XVIII w.), Menachemowi Ziembie (Gaon z Warszawy; XX w.). Z czasem stał się on także zwrotem grzecznościowym, używanym w stosunku do wybitnych rabinów; miał akcentować ich powagę, autorytet i uczoność. W liturgii pamięć o g. kontynuowana jest poprzez modlitwę Jekum purkan, zawierającą m.in. prośbę o błogosławieństwo dla kierujących akademiami talmudycznymi, rabich i studentów. W związku z tym, w czasie odmawiania tej modlitwy szelijech cibur stoi, trzymając rodał w ramionach, gdyż wspomniana prośba dotyczy wszystkich, którzy poświęcili Torze swe życie. (Por. też: Abiatar ben Elija ha-Kohen; Dosa ben Saadja; Elijahu ben Salomon ha-Kohen; Halachot G(e)dolot; Paltoj bar Abbaje; Samuel ben Ali ha-Lewi ben al-Datur; Samuel ben Chofni; Sifte(j) jeszenim; Szerira ben Chananja Gaon)