Jerozolima
Jerozolima
(hebr. Jeruszalajim; jid. Jeruszolajim); w BH nosząca także nazwę Szalem, nazywana również m.in. Świętym Miastem (hebr. Ir ha-Kodesz), Miastem Bożym (hebr. Ir-Elohim), Miastem Dawida (hebr. Ir Dawid) oraz Syjonem (Cij(j)on) – najświętsze miasto judaizmu, znajdujące się w Erec Israel (zob. też Izrael);
święte także dla mahometan i chrześcijan. Jego nazwa ma niepewną
etymologię, prawdopodobnie pochodzi od dwu wyrazów: czasownika jrw
= ustanowić oraz imienia zachodnio-semickiego boga Salem (Szalim),
który był patronem miasta, wymienianego w tekstach ugaryckich; popularne
wyjaśnienie nazwy J. brzmi: „ustanowienie pokoju”. Pierwsze wzmianki o J.
(Ruszalimum) pochodzą z egip. tekstów złorzeczących z XIX–XVIII
w. p.n.e., wspominana jest również w tekstach z Tel el-Amarna (XIV
w. p.n.e.) w akadyjskiej formie Uruszalim. J. była stolicą królestwa Izraelitów (od czasu zdobycia jej – jako miasta Jebusytów – przez króla Dawida ok. 1000 p.n.e.), stając się symbolem ich jedności. Dzięki umieszczeniu w niej Arki Przymierza, stała się religijnym centrum Żydów; została rozbudowana za panowania króla Salomona, który wzniósł tam Pierwszą Świątynię (Świątynia Jerozolimska). Z tych m.in. względów J.
zwano „Bożym Miastem”, „Miastem Sprawiedliwości” i „Wiernym Miastem”.
Jako „miasto wybrane przez Boga” (2 Krl 21,4; Ps 132), stała się ona nie
tylko miejscem składania ofiar, ale także celem pielgrzymek (por.: święta pielgrzymie; dziesiecina).
Miasto oraz Świątynia zostały zdobyte i zniszczone przez
Nabuchodonozora w 586 p.n.e., który zrabował skarby świątynne,
a mieszkańców uprowadził do niewoli (niewola babilońska).
W 538 p.n.e., za zgodą króla perskiego Cyrusa II, Świątynia została
odbudowana, a 100 lat później wzniesiono nowe mury miejskie. W 70 n.e.
miasto, wraz ze Świątynią, ponownie zostało zburzone przez Rzymian (wojna Żydów z Rzymianami [66–70 n.e.]). Po upadku powstania Bar Kochby (135 n.e.), na miejscu J. założono rzymską kolonię Aelia Capitolina. W okresie bizantyńskim w J. wzniesiono kilka świątyń, związanych z życiem i śmiercią Jezusa (Jezus z Nazaretu). W 638 n.e. J.
po raz kolejny została zburzona, tym razem przez Arabów, dla których
ważna była Święta Skała na Wzgórzu Świątynnym, czczona jako miejsce
wniebowstąpienia Mahometa. W XII w. krzyżowcy utworzyli tam istniejące
niecałe 100 lat Królestwo Jerozolimskie (por. krucjaty). Po jego upadku J.
przeszła pod władanie muzułmanów. W okresie panowania Mameluków (XIV–XV
w.) miasto wzbogaciło się w wiele budowli i urządzeń publicznych.
W ramach imperium otomańskiego stało się ubożejącym, prowincjonalnym
ośrodkiem. Jego oblicze zaczęli zmieniać żydowscy imigranci,
przybywający liczniej w XIX w. i powstające za murami Starego Miasta
nowe dzielnice (od 1855 z inicjatywy M. Montefiore).
Rozwój miasta nabrał tempa w okresie sprawowania mandatu palestyńskiego
przez Wielką Brytanię. Rezolucja ONZ (1947) w zamierzeniu miała
stworzyć z J. niezależne terytorium pod administracją Narodów
Zjednoczonych. Jednak w efekcie wojny o niepodległość (1947–1948) miasto
zostało podzielone na dwie części; stara J. znalazła się
w rękach arabskich i weszła do królestwa Jordanii (część żydowska
została w znacznym stopniu ewakuowana i zniszczona), zaś nowe dzielnice
znalazły się w Izraelu. Izraelczycy uznają J. za swą stolicę
(w 1949 tam właśnie został przeniesiony rząd i Kneset, tj. parlament
izraelski). W czasie tzw. wojny sześciodniowej (1967) Izraelczycy zajęli
całą J. Fakt ten stał się przyczyną wielu konfliktów; m.in.
proces restytucji żydowskiego stanu posiadania na Starym Mieście (według
Arabów – jego wykupowania) i budowy nowych dzielnic także we wschodniej
części J., rodziły często gwałtowne protesty i zajścia.
Szczególne znaczenie ma Wzgórze Świątynne, na które pobożni Żydzi nie
wchodzą w obawie, że przypadkiem mogliby stanąć w miejscu, w którym
dawniej znajdowało się Święte Świętych,
lecz modlą się u jego podnóża przy tzw. Ścianie Płaczu, będącej
pozostałością starożytnej Świątyni. Znajduje się na nim także jedno
z najświętszych miejsc islamu, Meczet al-Aksa (arab., Najdalszy; zw. też
Meczetem na Skale), który w VIII w. wzniósł kalif Abd el-Malik
na miejscu wcześniejszego meczetu kalifa Omara (VII w.). Strona
izraelska stoi na stanowisku niepodzielności J., gdy tymczasem Palestyńczycy chcą w niej widzieć stolicę autonomii i przyszłego własnego państwa (por. Palestyna). Z zewnątrz wysuwane są także projekty nadania miastu międzynarodowego charakteru. Rozwiązanie problemu J. stanowi jeden z najważniejszych problemów procesu pokojowego na Bliskim Wschodzie. Tradycja żydowska umiejscawia w J. wiele znaczących wydarzeń. To właśnie z jej pyłu miał powstać pierwszy człowiek, Adam. Tutaj także lokalizuje się wzgórze Moria, gdzie miało miejsce ofiarowanie Izaaka (akeda; Rdz 22,2). J. miała być jednym z pierwszych dzieł Stworzenia; w miejscu Świętym Świętych umiejscawia się Ewen Sztij(j)a
– skałę, stanowiącą centralny punkt, a zarazem i podstawę ziemi. Miastu
temu przypisuje się cudowne właściwości, dlatego też Żydzi modlący się
w krajach diaspory zwracają się podczas modlitwy w jego kierunku; główna ściana synagog z aron ha-kodesz, jak i wszystkie nagrobki na żydowskich cmentarzach zorientowane są ku „wschodowi”, tj. w kierunku J. W wymiarze duchowym jest to miejsce najwyższe; samo położenie J. na wysokości 760 m n.p.m., na dwunastu wzgórzach, sprawia, że podróżujący do niej pielgrzymi „wznoszą” się ku górze (alij(j)a). J. jest także uważana za centralne miejsce wydarzeń związanych z przyjściem Mesjasza i eschatologią. W czasach mesjańskich na jej miejsce ma się opuścić Niebiańska Jerozolima. Ze zburzeniem J. i żałobą po jej utracie, związane są w tradycji żydowskiej trzy posty w roku (Tisza be-Aw, Sziwa Asar be-Tam(m)uz, Asara be-Tewet) oraz wiele obyczajów, wprowadzonych w judaizmie rabinicznym (np. tłuczenie szklanki podczas ślubu;
pozostawianie w stanie niewykończonym [np. niepomalowanym] jednego
narożnika domu; pomijanie jednej potrawy w posiłku świątecznym lub
jednego elementu w biżuterii bądź obiekcie sztuki kultowej). Wiele
modlitw wspomina o nieustającej wierze Żydów w odbudowę J. i ich powrót do Syjonu. Miłość do J. najpełniej i najpiękniej wyrażają słowa Psalmu 137. Natomiast według Talmudu (traktat Kid(d)uszin), z dziesięciu miar piękna, którymi został obdarzony świat, dziewięć zostało przyznanych J. Waga, jaką przywiązuje się w liturgii i rytuale do J., wynika z wiary w powrót Żydów do Erec Israel, w którym to kontekście odbudowa J. i Świątyni nabrały symbolicznego znaczenia. Żydzi od wieków na Pesach pozdrawiają się słowami Le-szana ha-baa biruszalajim (hebr., [Do spotkania] na przyszły rok w Jerozolimie; jid. Leszono habo biruszolojim). W dniu wprowadzenia się do nowego domu (por. poświęcenie domu) jego właściciel na ścianie wschodniej, wyznaczającej kierunek, w którym zwracano się podczas modlitwy, zawieszał mizrach(często z panoramą J., Świątyni, lub Ściany Płaczu). Także w sztuce synagogalnej (w tym w polichromiach) niejednokrotnie pojawiało się wyobrażenie J.,
które wskazywało kierunek wschodni (wyróżnienie najważniejszej części
synagogi), ale też nawiązywało do wątków mistycznych. Wiara w ostateczny
powrót Żydów do J. i wynikająca z tego przez wieki nie wygasająca nadzieja spowodowały, że świecka ideologia syjonizmu znalazła szeroki oddźwięk wśród mas Żydów ortodoksyjnych (także na ziemiach polskich). Dla żydowskich mistyków J. była bramą do nieba i ziemskim mieszkaniem Szechiny.
Przedstawiali ją więc jako Matkę, a jej mieszkańców – jako córki.
Państwo Izrael gwarantuje pielgrzymom wszystkich religii dostęp
do świętych miejsc w J. Wśród licznie przybywających tam pątników
często objawia się tzw. „syndrom Jerozolimy”, ujawniający się zespołem
zaburzeń mentalnych pod wpływem niezwykle głębokich przeżyć religijnych.
(Zob. też: Ariel; Jom Jeruszalajim)
