minhag
minhag
(hebrajski, obyczaj, od
nahag = prowadzić, l.mn.
minhagim; jidysz,
min(h)eg,
l.mn.
min(h)ogim) – pojęcie dotyczące różnorodności prowincjonalnych, a nawet lokalnych rytów oraz obyczajów (hebrajski,
minhag ha-makom = miejscowy obyczaj), będących wariantami rytu oraz zachowań
, nakazywanych przez prawo halachiczne, jak i obrządków nie mających tej mocy. Ogniskuje się w nim demokratyczny (pluralistyczny) charakter judaizmu, oparty na poszanowaniu lokalnych tradycji, zapobieganiu działaniom, prowadzącym do rozbijania jedności gmin żydowskich, tolerancji dla mniejszości oraz szacunku dla „obyczajów ojców”, co prowadziło do przekazywania
m. z pokolenia na pokolenie. Już w
Misznie zostały odnotowane różnice obyczajów między
Erec Israel i Babilonią, a w Babilonii – między środowiskami poszczególnych wiodących
akademii talmudycznych. Wypowiadający się w tej sprawie uczeni, kładli nacisk na konieczność podporządkowania się miejscowym obyczajom; człowiek przybywający do danej gminy winien zatem stosować się zarówno do własnego
m., jak i do tych, które obowiązują w nowym miejscu. Nawet w okresie działalności
gaonów, nie starali się oni narzucać swym autorytetem zmian lokalnych obyczajów. Już w XIII wieku było kilkadziesiąt lokalnych
m., a rozkwit „lokalnego rozdrobnienia obyczajów”, jaki nastąpił w kulturze aszkenazyjskiej w XIV-XV w. na terenie Niemiec i Austrii, bywał określany przez badaczy wręcz jako „epidemia”. Jednym z podstawowych źródeł kształtowania się poszczególnych
m. było wydawanie
g(e)ze(j)rot (
geze(j)ra) i
tak(k)anot
oraz decyzje i wzorce zachowań, pochodzące od uznanych autorytetów, które miały wpływ nie tylko na ryt miejscowy, ale także na szeroko rozumianą obyczajowość, również w sferze działalności ekonomicznej. Pewien wpływ wywarły także obyczaje nieżydowskiego otoczenia, z którego liczne impulsy przechodziły do społeczności żydowskiej, żyjącej w
diasporze. W sferze rytualnej, z biegiem czasu, generalnie wykształciły się największe różnice między
m. palestyńskim i babilonskim (w samej Babilonii – między akademiami gaonów w Surze i w Pumbedicie). W drodze ewolucji rozwinęły się z nich:
m. sefardyjskie (z babilońskiego) i
m. aszkenazyjskie (z palestyńskiego; w tym polski), a różnice między nimi ukazało dzieło
Szulchan Aruch i wyrosła wokół niego literatura, z najważniejszym, zatytułowanym
Map(p)a M. Isserlesa. Najbardziej znanym wariantem
m. aszkenazyjskim jest właśnie
m. polski (hebrajski,
minhag Polin). W XVI-XVIII wieku wprowadzono do niego wiele praktyk kabalistycznych, lub zgoła magicznych, które potępiali zwolennicy
haskali i ich następcy, nie dostrzegając odzwierciedlającego się w nim całego bogactwa folkloru. Obyczaje, wprowadzone przez I.
Lurię w XVI w., oddziaływały w znacznym stopniu na
m. chasydów (por.
chasydyzm polski), jaki uformował się w XVIII w. Natomiast współczesny
m. gminy aszkenazyjskiej w Jerozolimie odwołuje się przede wszystkim do tak zwanego rytu HAGR-y (hebrajski,
minhag HAGRA), związanego z postacią Gaona Wileńskiego,
Elijahu ben Szlomo Zalmana, jako że uczniowie Gaona byli jej założycielami. Szacunek dla instytucji
m. w istotny sposób wpłynął na żywotność judaizmu i na jego zróżnicowane oblicze intelektualno-kulturowe. Prowadził do koegzystencji w jednej gminie różnych społeczności, jak również do rozwoju odrębnej dziedziny literatury religijnej (
sfarim minhagim). (Zob. też:
nusach;
pos(e)kim)
