Elijahu (Eliasz) ben Szlomo (Salomon) Zalman
Elijahu (Eliasz) ben Szlomo (Salomon) Zalman
Eliasz, Gaon z Wilna; Elijahu z Wilna, zw. Wielkim Gaonem Wileńskim lub HAGRA (akr. od Ha-Gaon Rabi Elijahu, pisane przez alef) (1720 Sielec – 1797 Wilno) – talmudysta i kabalista; jedna z największych i najciekawszych postaci w historii Żydów, która w decydujący sposób wpłynęła na ukształtowanie się misnagdyzmu i judaizmu ortodoksyjnego. Pochodził z rodziny o tradycjach rabinackich. Tylko we wczesnej młodości korzystał z pomocy nauczycieli (ojca i Mojżesza, rabina z Kiejdan), nie studiował, jak inni, w jesziwach. W wieku niespełna 7 lat wygłosił swój pierwszy wykład talmud. w Synagodze Starej w Wilnie; mając lat 13 był biegły zarówno w TB, jak i – co było wówczas rzadkością – w TJ oraz kabalistyce. W wieku 18 lat ożenił się; do 25 roku życia podróżował (m.in. po Niemczech i Austrii). Powróciwszy do Wilna poświęcił się całkowicie studiom we własnym be(j)t ha-midraszu, otrzymując zasiłek od tamtejszej gminy. Kiedy miał 30 lat był już sławny w całym świecie żydowskim. Dopiero w wieku lat 40 porzucił pustelniczy tryb życia (miał spać jedynie po 2 godziny na dobę i nie rozmawiać o niczym, co by nie dotyczyło Tory). Nigdy nie przyjął jednak żadnego oficjalnego stanowiska; nie udzielał – jak inni uczeni – responsów i aprobacji. Interesował się gramatyką, geometrią, astronomią, zoologią, botaniką, geografią i medycyną, które uważał za przydatne do rozumienia Tory. Pod wpływem studiów kabalistycznych próbował stworzyć golema. Zwalczał chasydyzm, głównie jako ruch nie głoszący prymatu studiowania Prawa, a przez „kult” cadyków rodzący podejrzenia o sekciarstwo, podobne do sabataizmu. W 1772, 1781 i 1797 złożył podpis pod klątwą, rzuconą przez rabinat wileński na chasydów (cherem). Nie przyjął Menachema Mendla z Witebska i jego ucznia, Zalmana ben Barucha Szneura, którzy pragnęli złożyć mu wizytę i przekonać o zgodności zasad chasydyzmu z Torą. W 1780 E. ben Sz.Z. założył szkołę w Wilnie, w której pracował z niewielką grupą szczególnie zdolnych i zaawansowanych uczniów (por. m.in. Chaim ben Icchak z Wołożyna; Izrael ben Samuel Askenazi ze Szkłowa), kładąc m.in. nacisk na znajomość języka hebrajskiego i studia biblijne, poprzedzające poznawanie Talmudu. Jako uczony odżegnywał się od wszelkiej sofistyki i pilpulu. Zainicjował poważne studia nad Biblią, Talmudem i literaturą rabiniczną, m.in. oparte na śledzeniu paralel, cytatów i wersji tekstów, dzięki czemu został uznany za „ojca krytyki talmudycznej” oraz położył podwaliny pod tzw. racjonalizm litewski w naukach talmudycznych. Pozostawił w rękopisach 70 dzieł, z których 50 zostało wydane już po jego śmierci (niektóre tylko we fragmentach). Wśród prac E. ben Sz.Z. były m.in.: komentarz do Tory pt. Ad(d)eret Elijahu (Dubrowna 1804); komentarze do ksiąg biblijnych: Jozuego, Ezdrasza, 1 i 2 Kronik, Lamentacji, Hioba, Izajasza, Pieśni nad pieśniami, Habakuka, Jonasza, 1 i 2 Królewskiej, Ozeasza; liczne komentarze do Miszny, w tym do: Zeraim, Tohorot, Kodaszim, Pirke(j) Awot; komentarze do Tosefty; komentarze i glosy do całego TJ i całego TB oraz porządku Zeraim w TJ i traktatu Awot de Rabi Natan; komentarze do midraszy, w tym do Sifry i Pirke(j) de Rabi Eliezer; komentarze do poszczególnych części Szulchan Aruch; komentarze kabalistyczne, w tym do Sefer Jecira i Sefer ha-Zohar (t. 1–11); komentarze do Hag(g)ady szel Pesach. Opracował też dzieło nt. granic starożytnego Izraela i planu Świątyni Jerozolimskiej (Curat ha-Arec we-tabnit ha-Bajt, Szkłów 1802) oraz rozprawy poświęcone astronomii, trygonometrii i algebrze (m.in. Ajil Meszul(l)asz, Wilno, Grodno 1834). Z postacią E. ben Sz.Z. związanych było wiele ludowych legend. Poświęcono mu także liczne opracowania popularne i naukowe. Od końca XIX w. stał się również bohaterem kilku dzieł literackich, przede wszystkim przedstawiających go jako przeciwnika chasydyzmu. (Por. też m.in.: Abraham ben Eliasz Gaon z Wilna; Dawid z Makowa; Dow Ber z Międzyrzecza; Hurwic-Wilner Eliasz Pinchas; Issachar Ber ben-Tanchum; jesziwa w Wołożynie; Kadysz; Katz Abraham ben Aleksander z Kalisza; Lewin Joszua Heszel ben Elija Zeew ha-Lewi; Małe traktaty talmudyczne; Manasse ben Josef z Ilii; minhag; nusach; Seder Olam)
