golem

golem

(hebr., nieforemna masa, kokon, bałwan, poczwarka; od galam = zawierać, owijać, okryć; jid. gojłem, gojłemer) – istota powoływana do życia sztucznymi metodami, najczęściej za pomocą magicznych formuł. Termin g. pojawia się w BH tylko raz (Ps 130,16) i oznacza nieuformowaną materię. O stworzeniu „sztucznego człowieka” wspomina Talmud. Ogromny autorytet Księgi Tworzenia (Sefer Jecira), stanowiącej opis stworzenia świata za pomocą kombinacji liter boskiego języka, przyczynił się w średniowieczu do powstania licznych legend o g., niedoskonałej istocie, stworzonej siłą języka ludzkiego. Powołanie do życia istoty, za pomocą odpowiednich formuł, nie stanowi w nich zazwyczaj celu samego w sobie, a jedynie etap w procesie inicjacji w tajniki kabały, będąc ukoronowaniem mist. rytuału. Od XV w., zwłaszcza w Niemczech w XVII w., pojawia się postać g., który służy swemu twórcy siłą fizyczną. Jego niedoskonałość i bezrozumne działania stają się jednak niebezpieczne. Ożywienie „sztucznego człowieka” następuje poprzez umieszczenie w jego ustach kartki z wypisanym Imieniem Boga (Imiona Boga) lub wypisanie na jego czole słowa emet (hebr., prawda). Wypadnięcie kartki lub starcie z czoła litery alef (pozostałe tworzą wtedy słowo met; hebr., martwy) powoduje, że g. wraca do stanu martwej materii, z której powstał. Legenda o g. stała się podstawą licznych dzieł artystycznych, powieści, nowel, dramatów i oper. Najbardziej znaną i jedną z najwybitniejszych realizacji tego tematu jest powieść inicjacyjna Gustava Meyrinka Golem (1915, wyd. pol. 1919). Autor sięgnął w niej do misteryjnych i inicjacyjnych, a więc najgłębszych warstw legendy, czy też może do drzemiącego w naszej podświadomości archetypu g. W nowożytnej literaturze żydowskiej najbardziej znanym nawiązaniem do motywu g. jest poemat dramatyczny H. Leiwika, oparty na podaniu o Jehudzie ben Becalelu Loewie, Golem (napisany w 1917–1920, wyd. 1921), który wszedł do klasyki literatury światowej i został wystawiony po raz pierwszy przez zespół Habima (Moskwa 1925), a w języku polskim – Lublin 1928, Warszawa 1928. Leiwik, przerażony wieściami o krwawych konsekwencjach rewolucji rosyjskiej, poprzez legendę historyczną wyraził poczucie zagrożenia współczesnymi utopiami, w których dążenie do wyzwolenia człowieka może prowadzić do tragedii. Jego g. jest antycypacją Mesjasza. (Zob. też Salomon ben Jehuda ibn Gabirol)