responsy

responsy

(od łac. responsum; hebr. szeelot u-tszuwot = dosł.: pytania i odpowiedzi; jid. szajles-tszuwes) – jeden z najważniejszy gatunków literatury rabinicznej poświęcony kwestiom halachicznym ( halacha) bądź liturgicznym. Stanowią go odpowiedzi pisemne, formułowane przez uczonych, cieszących się niekwestionowanym autorytetem, na pytania uczonych kolegów, prostych ludzi oraz gmin żydowskich. Na znaczenie r. miało wpływ rozproszenie społeczności żydowskiej (por. diaspora) i konieczność zachowania jedności, a więc także pewnej standaryzacji prawa halachicznego i liturgii, mimo różnic regionalnych. Stały się one ważną instytucją życia żydowskiego w czasie, gdy po zamknięciu redakcji Talmudu pojawił się niekwestionowany dla całej Diaspory autorytet, którym byli gaoni – przełożeni akademii talmudycznych w Babilonii. Dzieje literatury r. dzielone są na trzy okresy: 1. gaonów (VII-XI w.); początkowo ich odpowiedzi ograniczały się do stwierdzenia, że coś jest zakazane lub dozwolone; od połowy tego okresu stały się dłuższe; opierały się wyłącznie na Talmudzie; wiele z nich zaginęło, ale i tak zachowało się przeszło 10 tys. r. gaonicznych; 2. riszonim (hebr., pierwszych [uczonych] (XII-XV w.); r. stały się dłuższe, i z czasem zaczęły przybierać formę artykułów lub nawet traktatów, dotyczących religijnej praktyki; zaczęto je uważać za autorytatywne źródło prawa halachicznego; 3. acharonim (hebr., ostatnich, późniejszych [uczonych] (od XVI w. do czasów współczesnych); w okresie tym rozproszenie, prześladowania i wygnania Żydów z różnych krajów powodowały komplikacje, związane z różnorodnością obyczajów; r. w większym stopniu zaczęły ograniczać się wyłącznie do praktyki życia religijnego, a w mniejszym zakresie dotyczyły kwestii filozoficznych. W okresie acharonim coraz większe znaczenie dla tworzenia r. zaczęło mieć studiowanie opinii poprzedników. W ten sposób ukształtowała się specyficzna kultura prawna, podobna do późniejszego, opartego na precedensach, systemu anglosaskiego. R. z czasem zaczęły obejmować swym zasięgiem tematycznym całość życia żydowskiego i wszelkie jego aspekty. Z tego powodu są one bardzo ważnym źródłem historycznym, także dla dziejów społecznych i wielu innych spraw. Ich normatywny wpływ był niezmiernie rozległy, np. geneza modlitewnika wiąże się właśnie z responsem, udzielonym w IX w. przez gaona Rawa Amrama na zapytanie gminy hiszpańskiej, poszukującej możliwości uporządkowania codziennych modlitw. Ułożenie Sid(d)uru było odpowiedzią na nie. Następnie Sidur Amrama został powielony przez liczne odpisy i w końcu stał się standardem dla żydowskiego świata na całe tysiąclecie. Pierwsze r., mające związek z ziemiami polskimi, pochodzą z XI w. (Zob. też pos(e)kim)