Talmud

Talmud

(hebr., Nauka, Nauczanie, Studiowanie; jid. Talmud, Gmore, Szas, Tojre-szebalpe) – termin najczęściej używany na określenie podstawowego zapisu tradycji ustnej judaizmu, to jest tzw. Tory Ustnej (hebr. Tora sze-be-al pe; por. Tora); składają się nań Miszna i Gemara, traktowane jako jedna całość. Zawiera on przekaz rozważań i dyskusji, prowadzonych w ciągu ok. 800 lat przez uczonych w środowiskach babilońskich i palestyńskich, tradycji poszczególnych szkół (por. akademie talmudyczne), tekstów tan(n)aitów i glos redaktorów. W efekcie tego powstały dwie jego kompilacje – Talmud Babiloński(TB)i Talmud Jerozolimski(TJ). Były one wyrazem dążenia do rozwinięcia i skomentowania Tory Pisanej [Spisanej] (hebr. Tora sze-bi-chtaw), a zarazem przekonania o istnieniu nieprzerwanej tradycji od Mojżesza (Pirke(j) Awot [1,1 i n.]; por. też halacha synajska), znajdującej wyraz w halasze (halacha) i hag(g)adzie (por. też midrasz), która ostatecznie zaczęła krystalizować się w okresie Drugiej Świątyni. Jej przekaz był przedmiotem szczególnej uwagi, zgodnie z zaleceniem: „Bądź ostrożny w nauczaniu, albowiem błąd w nauczaniu oznacza występek” (Pirke Awot 4,13). Początek tego procesu historycznie wiąże się z okresem niewoli babilońskiej oraz z powstaniem instytucji synagogi i be(j)t (ha-)midraszu, a następnie z nauczaniem Tory w czasach Ezdrasza i Wielkiego Zgromadzenia. Kolejnymi ogniwami tradycji byli: soferim; Zugot; tanaici; amoraici i saboraici. Praca ich wszystkich składała się na proces, którego obrazem jest właśnie T., z czego wynika, że w wielu wypadkach nie zawiera on definitywnych rozstrzygnięć, a odnotowuje różne zdania i poglądy (niejednokrotnie przeciwstawne), które pojawiały się w ramach dyskusji nad tradycją. Równocześnie jest on zapisem nurtu tradycji, uznanego za główny. Część tradycji, która nie weszła do niego – znalazła miejsce w Tosefcie, stanowiącej rodzaj suplementu do Miszny (z wyjątkiem traktatów Pirke Awot, Tamid, Mid(d)ot, Kin(n)im oraz Kelim, do którego Tosefta została podzielona na trzy części, zw. Bawa Kam(m)a, Bawa Mecija, Bawa Batra). Dalszym etapem tego procesu był rozwój literatury rabinicznej. Szczególne miejsce znajdują w niej tosafot – zbiory nowel talmudycznych, powstałe pod kierunkiem tosafistów i uporządkowane według traktatów T., drukowane we wszystkich jego wydaniach (wewnętrzna kolumna przeznaczana jest dla komentarzy Rasziego; środkowa – dla samego tekstu T., a zewnętrzna – dla tosafot). Do wydań T. włączano też komentarze autorów cieszących się szczególnym autorytetem (np. klasyczna edycja TB, zw. Wilner SZAS, 1880-1886; następnie kilkakrotnie przedrukowywana, opublikowana przez wydawnictwo Rommów, została opatrzona 120 komentarzami różnych autorów). Wszystkie teksty wchodzące w skład danego wydania T. były wyodrębniane w osobnych blokach na jego poszczególnych stronach, z tym, że od jego weneckiej edycji z 1548, we wszystkich późniejszych wydaniach zachowana była jednolita paginacja samego tekstu T. (por. Daf Jomi). Wewnętrzna struktura T. wynika z podziału Miszny na sześć porządków (hebr. s(e)darim) i 63 traktaty (hebr. mas(s)echtot; jid. mesechtes): 1. Zeraim (B(e)rachot, Pea, Demaj, Kilajim, Szwiit, T(e)rumot, Maaserot, Maaser Szeni, chal(l)a, Orla, Bikurim); 2. Moed (Szabat, E(j)ruwin, Pesachim, Szkalim, Joma, Suka, Be(j)ca, Rosz ha-Szana, Taanit, Megil(l)a, Moed katan, Chagiga); 3. Naszim (Jewamot, Ketubot, Nedarim, Nazir, Git(t)in, Sota, Kid(d)uszin); 4. Nezikin (Bawa Kama, Bawa Mecija, Bawa Batra, Sanhedrin, Makot, Szwuot, Eduj(j)ot, Awoda Zara, Pirke Awot, Horajot); 5. Kodaszim (Z(e)wachim, Menachot, Chul(l)in, B(e)chorot, Arachin, t(e)mura, K(e)ritot, Meila, Tamid, Midot, Kinim); 6. Tohorot (Kelim, Ahalot [Ahilot], Negaim, Para, Tohorot, Mikwaot, nid(d)a, Machszirin, Zawim, Tewul Jom, Jadajim, Ukcin). Pierwotnie traktatów było mniej, jednak liczba ich wzrosła, kiedy niektóre z nich zostały podzielone na kilka mniejszych. Powstanie T. wyznaczyło jedną z najważniejszych cezur w dziejach judaizmu, otwierając w nich tzw. epokę posttalmudyczną. Na studiowaniu tego dzieła, rozwijaniu zawartych w nim myśli i przepisów religijnych oraz interpretowaniu ich, przez wieki skupiała się uwaga uczonych, często zwanych talmudystami, i rabinów, którzy stworzyli bogatą literaturę rabiniczną (nowele talmudyczne; responsy); oraz – wraz z Torą – stanowiło punkt wyjścia dla kodyfikacji Prawa. T. i jego studiowanie były także jednym z podstawowych czynników umożliwiających przetrwanie judaizmu i zachowanie tożsamości Żydów w warunkach życia w diasporze. Na nim też często skupiała się nienawiść o charakterze religijnym, zazwyczaj nazywana antyjudaizmem. W obiegowej opinii chrześcijan, w wiekach średnich, a także w czasach późniejszych, to T. był główną przeszkodą w „nawracaniu” Żydów, źródłem ich „separatyzmu” oraz domniemanej nienawiści i wrogości do gojów, jak też i Kościoła (por. np. Trzeciak Stanisław). W związku z takimi poglądami, władze duchowne odnosiły się wrogo do tego dzieła i rozpętały walkę z nim, która – ze zmiennym nasileniem – trwała od XIII do XVII w. Z tego zapewne względu manuskrypty T. sprzed XVI w. są bardzo rzadkie. Po wynalezieniu druku i zastosowaniu go także do rozpowszechniania T. dążono do cenzurowania jego edycji (w Polsce opinie na ten temat wydawali profesorowie UJ); utrudniano jego publikacje i rozpowszechnianie; czasem konfiskowano nakłady i palono je. Z tego względu, w pewnych okresie Żydzi – by nie wzbudzać podejrzeń i niechęci postronnych – nie używali słowa Talmud, stosując inne określenia zamiast jego nazwy własnej, np. „Gemara” (jid. Gmore). Ponieważ Miszna stanowi fundament T., upowszechniło się też użycie skrótu „SZAS”, początkowo odnoszące się tylko do Miszny, a następnie do T. w ogólności. Na ziemiach polskich odrębność religijna wyznawców judaizmu była chroniona przywilejami władców (por. Statut Kaliski). Mimo to, podejmowano liczne ataki na T. i to w czasach, gdy dążenia takie na zachodzie Europy już ustawały, czego przykładem jest traktat G. Pikulskiego Złość żydowska (1758), pod którego wpływem w 1761 sejmik szlachecki w Sądowej Wiszni nakazał m.in. spalenie T. Za ostatnie w Europie autodafetego dzieła uchodzi spalenie ok. 1 tys. jego egzemplarzy w 1757 w Kamieńcu Podolskim, po dyspucie frankistów z Żydami (dysputa kamieniecka), zorganizowanej przez biskupa M. Dembowskiego. (Zob. też pos(e)kim)