parochet (hebr.; jid. porojches) – w synagodze bogato zdobiona zasłona na aron (ha-)kodesz. Geneza zwyczaju zawieszania p. sięga czasów biblijnych i odwołuje się do nakazów Bożych, odnoszących się do urządzenia Pierwszego Przybytku. Używany współcześnie p. jest odpowiednikiem zasłony, która w Namiocie Spotkania (a potem w Świątyni Jerozolimskiej), oddzielała miejsce Święte (hebr. Kodesz) od Najświętszego ( Święte Świętych), gdzie stała Arka Przymierza (Wj 26,31-34; 2 Krn 3,14). Kryła ona przed oczyma [więcej...]
Szanowni Państwo!
Udostępniliśmy Polski Słownik Judaistyczny w Portalu Delet.
Jest to wersja testowa (beta), w związku z czym na stronie mogą pojawić się błędy.
Zachęcamy do korzystania.
haskala (hebr., edukacja, nauczanie, erudycja, oświecenie; jid. haskole) – nurt w kulturze żydowskiej rozwijający się w Europie od lat 80. XVIII w., powstały pod wpływem oddziaływania haseł oświecenia w krajach europejskich, jak również szeroko rozumianych tradycji nurtu racjonalistycznego w filozofii żydowskiej, począwszy od Majmonidesa i jego zwolenników. Już w latach 40. XVIII w. zaczęły się pojawiać wybitne jednostki, będące jego protagonistami, w tym wielu Żydów pochodzących z terenów [więcej...]
Rosz ha-Szana Rosz ha-Szana (hebr., Początek Roku; jid. Roszeszone) – 1. święto Nowego Roku, zw. też w Polsce Świętem Trąbek, Trąbkami – obchodzone pierwszego i drugiego dnia tiszri, będące początkiem Jamim Noraim, które kończą się w dniu Jom Kipur. Pierwotnie, tzn. w BH święto to określano jako Zichron Terua (hebr., Upamiętnienie Dęcia w Szofar) oraz Jom Terua (hebr., Dzień Dęcia w Szofar). Nazwa R. ha-Sz. pojawia się dopiero w Misznie, gdzie wyliczono cztery daty w kalendarzu żydowskim, będące pierwszym [więcej...]
zespół postaw i przekonań, których źródłem jest wrogość do judaizmu; ze względu na przenoszenie ich na wyznawców tej religii – uznawany jest, niezbyt precyzyjnie, za wcześniejszą fazę antysemityzmu. W rzeczywistości na powstawanie postaw antysemickich miał wpływ zarówno a., jak i czynnik konkurencji ekonomicznej oraz wynikające stąd konflikty. Początkowo konflikt kulturowo-religijny ze światem hellenistycznym i rzymskim, a następnie chrześcijańskim, zdominował sposób myślenia o Żydach jako o obcych, bądź wręcz wrogich reszcie ludzkości. W przypadku chrześcijaństwa – paradoksalnie, ze względu na wspólnotę źródeł oraz to, iż w pierwszych wiekach jego historii większość chrześcijan stanowili Żydzi – najgłębsze były religijne przyczyny konfliktu, wśród których kluczową rolę odgrywały: konflikt między pierwszymi chrześcijanami a żydowską ortodoksją, postrzegającą chrześcijan jako niebezpieczną dla judaizmu sektę; odrzucenie chrześcijaństwa przez większość Żydów, uznawane za przeciwstawienie się boskiemu imperatywowi; obarczenie wszystkich Żydów winą za bogobójstwo, tj. ukrzyżowanie Chrystusa; „konkurencja” o rolę „narodu wybranego” oraz o wyższość „prawa Nowego Testamentu nad starotestamentowym” i rolę do odegrania w dziejach świata. Faktem jest, że przejawiana niemal od początku wrogość (także przez Ojców Kościoła) zaowocowała w okresie po zdobyciu przez chrześcijaństwo pozycji religii dominującej w cesarstwie rzymskim prawodawstwem, które – poprzez ograniczenia – zbudowało bariery między społecznością żydowską i chrześcijańską. Pogłębiły je postanowienia synodów, zalecające separację (już w pierwszych wiekach chrześcijaństwa), aż po postanowienia soborów laterańskich. Wynikiem tych postaw były: liczne prześladowania Żydów, zamykanie ich w gettach, głęboko oddziałujące na mentalność chrześcijan oskarżenia o mordy rytualne i profanację hostii, wrogość wobec ksiąg stanowiących podstawę judaizmu rabinicznego, a zwłaszcza Talmudu (por. m.in.: Gemara; SZAS), organizowanie dysput religijnych, których celem było bardziej poniżenie judaizmu niż przekonywanie jego wyznawców do własnych racji, itp. W epoce nowożytnej a. nie stracił nic ze swojej siły, nadal stanowiąc podstawę niechęci do Żydów. Friedrich Delitzsch (1850-1922), jeden z twórców niemieckiej asyriologii wygłosił w 1902 serię wykładów (zebranych i opublikowanych w dziele Babel und Bibel, 1902-1905; nowe opracowanie 1921; wyd. pol. Babilon i Biblia, 1907), których główną tezą była daleko posunięta zależność prawa i religii starożytnych Izraelitów, a więc i Biblii, od kultury babilońskiej. Książka wywołała gorące dyskusje. Wnioski Delitzscha wynikały z postawy antysemickiej i dążenia do umniejszenia roli Żydów w stworzeniu monoteizmu i systemu etycznego, stanowiących jeden z najważniejszych fundamentów cywilizacji światowej. Po I wojnie światowej uczony ten przeszedł do otwartego ataku przeciw judaizmowi i Żydom, szczególnie w Die Grosse Täuschung: kritische Betrachtungen zu den alttestamentlichen Berichten usw. (t. 1-2, 1920-1921). Poglądami Delitzscha interesowali się również polscy nacjonaliści. W Polsce podobne znaczenie miała dyskusja nad tezami książki Tadeusza Zielińskiego Hellenizm a judaizm (1927), w której m.in. wzięli udział M. Mieses i E. Stein. Antyjudaistyczne przekonania nieobce były przedstawicielom kleru katolickiego. W Polsce w okresie międzywojennym najpełniej wyrażał je ks. S. Trzeciak. Choć już wcześniej w wypowiedziach papieży pojawiały się potępienia a. i antysemityzmu, pełniejsze podstawy dialogu z judaizmem stworzyły dopiero Deklaracja „Nostra aetate” Soboru Watykańskiego II z 28 X 1965, potwierdzona wizytą Jana Pawła II w Synagodze Większej w Rzymie (13 IV 1986), a w Polsce – List pasterski biskupów na niedzielę 20 I 1991. (Por. też: Ahaswerus; Jezus z Nazaretu; Judasz; Pro perfidis Judaeis; synagoga)
Prezentujemy Polski Słownik Judaistyczny (PSJ) w nowej, odświeżonej formie.
PSJ umożliwia szybki i wygodny dostęp do blisko czterech tysięcy haseł dotyczących kultury i historii Żydów polskich. Słownik przybliża użytkownikom takie zagadnienia jak religia, nauka, obyczaje, sztuka, polityka, życie codzienne i gospodarcze. Bardzo ważną i dużą część słownika stanowią biogramy najwybitniejszych przedstawicieli świata kultury żydowskiej oraz polsko-żydowskiej. PSJ stanowi idealny punkt wyjścia do dalszych poszukiwań i badan nad kulturą żydowską. Stanowi także przydatne narzędzie dla wszystkich zajmujących się działalnością edukacyjną i kulturalną.
Polski Słownik Judaistyczny powstał jako praca zbiorowa pod. red. Zofii Borzymińskiej i Rafała Żebrowskiego.
Projekt będzie stopniowo rozwijany we współpracy ze specjalistami i pracownikami Żydowskiego Instytutu Historycznego. Powstałe nowe hasła słownikowe zostaną zaktualizowane w oparciu o najnowsze badania i stan wiedzy. Wybrane zagadnienia zostaną uzupełnione o materiały wizualne oraz linki do plików źródłowych.