sofer

sofer

(hebr., pisarz, skryba, l.mn. sof(e)rim; jid. sojfer, l.mn. sofrim) – 1. za czasów króla Dawida (ok. 1000 p.n.e.) termin ten znaczył zapewne tyle, co „skryba”, tj. wysoki urzędnik administracji (sekretarz król., sekretarz stanu). We wczesnym okresie Drugiej Świątyni określenia soferim zaczęto używać w stosunku do ludzi uczonych, którzy przekazywali Prawo, dokonywali jego interpretacji, ustalając na tej podstawie normy, a więc najogólniej rzecz biorąc, do mężów uczonych w Prawie (hebr. sofer mahir be-Tora), uczestniczących w przekazywaniu Tory Ustnej. Najstarsza znana charakterystyka s. dotyczy postaci Ezdrasza, który był „kapłanem i uczonym, znawcą słów przykazań Pana i Jego ustaw dla Izraela” i „postanowił badać i wykonywać Prawo Pańskie oraz uczyć w Izraelu ustawy i ładu” (Ezd 7,10-11); znacznie pełniejsza zawarta jest w księdze Mądrości Syracha (38,24-34; 39,1-11). Według niej, s. nie mógł pochodzić z gminu i nie powinien był żyć z pracy własnych rąk; powinien być uczonym, głęboko religijnym mędrcem, który otacza się ludźmi równie jak on sam wykształconymi i doświadczonymi, powinien też dużo podróżować, by poznać świat i rządzące nim prawa. Tylko taki człowiek był w stanie poznać i zrozumieć Prawo, zgłębić i zrozumieć mądrość poprzednich pokoleń, zachować i przekazać następnym pokoleniom mądrość współczesnych, oraz nauczać. W Talmudzie znajduje się nadto pouczenie, że uczony mąż nie powinien mieszkać w mieście, gdzie nie ma pisarza. Słowo sofer może też znaczyć tyle, co „policzyć”, z czego wywodzono interpretację, według której owi uczeni zostali nazwani s., gdyż policzyli słowa Tory. S. prawdopodobnie wywodzili się z różnych kręgów społecznych, a nie tylko spośród grona kapłanów, przez co byli poprzednikami faryzeuszy. Spośród nich pochodzili członkowie Wielkiego Zgromadzenia. S. działali w ciągu dwóch wieków – od czasów Ezdrasza (V w. p.n.e.) do Szymona Sprawiedliwego (III/II w. p.n.e.). W Talmudzie pojawiają się odwołania do ich ustaleń, np. diwre(j) soferim (hebr., słowa pisarzy) czy tak(k)anot soferim (hebr., regulacje prawne [zalecenia] pisarzy). Tradycja przypisywała im regulacje związane z modlitwą, filakteriami, cyces, ubojem rytualnym, dęciem w szofar, świętami Chanuka i Purim, oraz wprowadzenie osiemnastu poprawek do tekstu biblijnego, czyli tzw. tik(k)un soferim. Niektórzy uczeni jednak odmawiają s. m.in. autorstwa jakichkolwiek przepisów halach., uznając ich przede wszystkim za „skrybów”. 2. właściwie sofer stam – miano, które wraz z upływem stuleci zaczęło oznaczać zawodowego skrybę, zajmującego się przede wszystkim wykonywaniem rękopiśmiennych zwojów Tory (hebr. Sefer Tora; jid. Sejfertojre; rodał) i innych ksiąg biblijnych oraz filakterii i mezuz (etymologię określenia stam wywodzono od pierwszych liter nazw własnych tych rodzajów tekstów); poza tym wykonywał on zadania związane z działalnością sądu (sekretarz be(j)t dinu) i pełnił funkcje zbliżone do notariusza. Właściwie każda gmina żydowska powinna była mieć swego pisarza. Mimo sprawowania zaszczytnej funkcji, s. nie byli dobrze opłacani, gdyż uważano że powodzenie materialne może przyczynić się do obniżenia poziomu ich pracy, a zwłaszcza dokładności. Nie określono też nigdy stawek za pracę s. i zawsze wynagrodzenie ustalane było w drodze negocjacji. Szczególnie surowym i drobiazgowym ustaleniom zasad podlegało przygotowanie zwojów Tory; większość ich została zawarta w traktacie Sof(e)rim (por. też tagin). Wykonując swą zaszczytną funkcję, s. powinien był być do niej odpowiednio przygotowany, a związane z tym zalecenia obejmowały wiele szczegółowych przepisów, od nakazu posiadania czystych rąk (por. czystość rytualna), zakładania stroju jak do modlitwy, aż po medytowanie przed przystąpieniem do pisania. Kabaliści również opatrywali pracę s. własnymi, ezoterycznymi komentarzami i zaleceniami. Przede wszystkim jednak podstawowe znaczenie miało dokładne przekazanie tekstu; każdy błąd nie tylko czynił dany egzemplarz bezużytecznym pod względem rytualnym, ale był przyrównywany do naruszenia „fundamentów wszechświata”. Toteż s. winien był posługiwać się, jako wzorcem, tekstem sporządzonym przez innego uznanego s.; przy pracy nad zwojem Tory w ogóle nie wolno było polegać na własnej pamięci (co było dozwolone przy sporządzaniu filakterii i mezuz). W związku z tym, pisarze posługiwali się wzorcami, a po wynalezieniu druku – upowszechniły się wzorcowe wydania Tory ( Tik(k)un soferim). S. bywali znanymi i cenionymi artystami, choć w przypadku zwoju Tory innowacje (np. pisanie Imienia Bożego złotym kolorem) często bywały uznawane za odstępstwo dyskwalifikujące pracę pisarza. Pisarze poddawali surowym regułom sam układ tekstu Tory. Każda kolumna zaczynała się od hebrajskiej litery waw (stąd ich hebr. nazwa – wi amud [l.mn. wi amudim]), przy czym każda kolumna winna zawierać taką samą liczbę wierszy. S. sporządzali także protokoły i akty sądowe oraz akty cywilne ( get; ketuba; t(e)naim), pisali obwieszczenia, podania do władz, tłumaczenia, oraz prowadzili pinkasy. Niektórzy z nich byli uznawani za urzędowych pisarzy gminnych ( sofer ha-kahal lub sofer ha-kehila). Sporządzane przez nich dokumenty były umacniane powagą kahału. Także w tym wypadku wynagrodzenie s. było ustalane w drodze negocjacji, przy czym obowiązek opłacenia go spadał na osobę, która stawała się właścicielem dokumentu , bądź dzięki niemu zabezpieczała swe interesy (np. osoba przejmująca własność; pan młody – w wypadku ketuby – i panna młoda, jeśli na jej życzenie sporządzano kopię tego dokumentu; mąż w wypadku listu rozwodowego itd.). (Zob. też symbolika nagrobków)