filakteria
filakteria
(z grec. phylakterion = amulet, środek obronny; hebr. t(e)fil(l)in, od t(e)fil(l)a = modlitwa; jid. tfiłn) – dwie niewielkie, otwierane szkatułki skórzane lub metalowe (srebrne) o kształcie sześcianu, w których umieszcza się zwitki pergaminu z wypisanymi ręcznie cytatami z biblijnej Księgi Wyjścia (13,1–10 i 11–16) i Powtórzonego Prawa (6,4–9 i 11,13–21). Według kodeksu Szulchan Aruch, a dokładniej Orach Chajim (32,40), winny być one sporządzone z pomalowanej na czarno skóry czystych pod względem rytualnym zwierząt (por. czystość rytualna). F. są często zdobione motywami roślinnymi, zwierzęcymi (lew, jeleń, orzeł i lampart) bądź geometrycznymi, czasem z napisami (szczególnie metalowe). Do podstawy f. przymocowane są dwa rzemyki, za pomocą których mężczyźni – po ukończeniu trzynastego roku życia – podczas porannej modlitwy (szacharit) w dni powszednie, mają obowiązek przymocowywać je do czoła i lewego przedramienia; nie zakłada się ich w szabat i dni świąteczne. Przywiązywane do czoła noszą hebrajską nazwę t(e)fil(l)in szel rosz, często od wierzchu lub po dwóch bokach są ozdobione literą szin (od Szad(d)aj – Wszechmogący), wewnątrz podzielone na cztery części, zawierają cztery oddzielne paski pergaminu z wymienionymi wyżej fragmentami ksiąg biblijnych; przywiązywane do lewego przedramienia, zwane w języku hebrajskim tefil(l)in szel jad (lub szel zeroa), zawierają pojedynczy pasek z tymi fragmentami, zapisanymi w czterech równoległych kolumnach. Obyczaj ten nawiązuje do nakazu biblijnego: „Weźcie przeto sobie te moje słowa do serca i duszy. Przywiążcie je sobie jako znak na ręku. Niech one będą wam ozdobą między oczami. Nauczcie ich wasze dzieci, powtarzając je im, gdy przebywacie w domu, gdy idziecie drogą, gdy kładziecie się i wstajecie” (Pwt 11, 18–19). Według Talmudu, f. miały chronić modlących się przed grzechem i złem. Szczegółowe przepisy określały długość rzemyków, sposób ich wiązania oraz sposób ozdabiania kasetek. Do przechowywania f. służyły specjalne, bogato haftowane, często aksamitne woreczki, zwane w języku jidysz tfiłn-zak, ozdobione złotymi frędzelkami, szyte zazwyczaj przez matki lub żony. W starożytności, o czym świadczą znaleziska z Qumran, istniały dwa sposoby rozmieszczania i ułożenia fragmentów biblijnych w f.; w średniowieczu sprzeczne opinie na ten temat wydali RASZI i jego wnuk Jakob ben Meir, zw. Raben(j)u TAM. Choć ostatecznie przeważyło zdanie Rasziego, szczególnie pobożni Żydzi, zwł. Sefardyjczycy i chasydzi zakładali równocześnie f. obu typów. Od kiedy istnieje zwyczaj używania f. – nie wiadomo, bowiem zalecenia ich nakładania wyrażane są w Biblii metaforycznie (por. Wj 13,9 i 13,16 oraz Pwt 6,8 i 11,18–19). Według tradycji, zostały wprowadzone przez Mojżesza w halasze synajskiej. Na wiele f. natrafiono w grotach qumrańskich. W Talmudzie jest o nich mowa wielokrotnie, a ich używaniu nadawane jest duże znaczenie. Poświęcono im też jeden z tzw. Małych (Mniejszych) traktatów talmudycznych pt. T(e)fil(l)in. Regulacje związane ze sposobem sporządzania f. przypisuje się soferom (sofer). Zostały one skodyfikowane w małym traktacie talmudycznym Soferim. Później wzbogacano je, m.in. w kabale. W judaizmie reformowanym pojawiła się tendencja do odchodzenia od tradycji zakładania f.; A. Geiger uważał, że pierwotnie były one pogańskimi amuletami. Z tym poglądem w pewnym sensie korespondowało przekonanie, że ich używanie zapewnia długie życie, a w religijności ludowej – wiara w działanie ochronne przed demonami i nieszczęściami. Równocześnie jednak L. Zunz opowiadał się za zachowaniem stosowania filakteriów. (Zob. też: całowanie przedmiotów kultowych; kasetka na filakteria; reguła prawej ręki)
