szabat, Szabat
szabat, Szabat
(hebr., od rdzenia
szbt [
szin +
be(j)t +
taw] = odpoczywać, ustać, obserwować
szabat);
szabas (jid.
szabes);
sabat –
1. siódmy dzień tygodnia (hebr.
jom ha-szwii); dzień wypoczynku w judaizmie, trwający od zachodu słońca (hebr.
szkijat ha-cham(m)a) w piątek do prawie godziny po zachodzie
słońca w sobotę. Zgodnie z przykazaniami biblijnymi (Wj 23,12; 34,21),
tego dnia należy przerwać pracę, aby dać odpocząć niewolnikom i
zwierzętom, tak jak Bóg odpoczywał po stworzeniu świata. Święcenie
sz., jako pamiątkę cyklu stworzenia świata, jak i wyprowadzenia
Izraelitów z Egiptu (Wj 20,9-11; Pwt 5,12-15), nakazywało także czwarte
przykazanie (por.
Dziesięcioro Przykazań). W Świątyni Jerozolimskiej składano w tym dniu dodatkową ofiarę (
musaf). Znaczenie
sz. wzrosło w czasie i po
niewoli babilońskiej. Niektórzy uczeni uważają, że sama nazwa
sz. pochodzi od babilońskiego słowa
szabattu – określenia dnia siódmego, kiedy nie pracowano, gdyż był on uważany za feralny, w związku ze zmianami faz
księżyca. Jednak to Izraelici wprowadzili do kalendarza siedmiodniowy tydzień (por.
kalendarz żydowski), którego zamknięciem był dzień odpoczynku. Potem tę koncepcję przejęli od nich chrześcijanie i muzułmanie. W
Misznie, w porządku
Moed znajduje się osobny traktat
Szabat (por.
2.), zawierający drobiazgowe przepisy dotyczące wypoczynku
sobotniego, w którym wyliczono też 39 rodzajów prac, których nie wolno
tego dnia wykonywać (por.
2.; profanacja [naruszenie] dnia sobotniego w języku hebrajskim nosi nazwę
chil(l)ul szabat). Przepisy te można złamać jedynie w wypadku
zagrożenia życia, zdrowia lub mienia (przy gaszeniu pożaru,
pielęgnowaniu chorego, obronie kraju), ale też – zgodnie z
Talmudem – wolno zajmować się sprawami nauki. Po generalnym wysprzątaniu domu, w piątek wieczorem (hebr.
erew szabat), po modłach w synagodze, odbywa się uroczysta kolacja. Gospodyni zapala zazwyczaj dwie świece (por.
szabasówka; świec tych może być więcej, lecz nigdy mniej), wygłaszając specjalne błogosławieństwo (
Błogosławieństwo świec). Następnie rodzice błogosławią dzieci, a ojciec rodziny uświęca
sz., wygłaszając błogosławieństwo nad kielichem wina (
Kid(d)usz). Podaje się m.in. dwa bochenki pieczywa (
chała), które symbolizują podwójną porcję manny, jaką Izraelici otrzymywali od Boga w przeddzień
sz., podczas wędrówki przez pustynię, aby nie musieli w
sz. łamać zakazu pracy. Przy stole śpiewa się pieśni sobotnie (
zmirot). Zgodnie z obyczajem, w
sz. należy spożyć trzy posiłki (por.
szalosz seudot). Na zakończenie
sz. odprawia się
hawdalę. W
czasie trwania święta rabini nie czynią ograniczeń w wolnym poruszaniu
się w obrębie miejsca pobytu, ale zakazują wychodzenia z domu na
odległość większą niż 2 tys. łokci (jest to tzw.
tchum szabat – zasięg dozwolonego oddalania się w sobotę).
Surowość tego przepisu złagodzono, umożliwiając przejście dalszych 2
tys. łokci, pod warunkiem, że zainteresowany przygotował sobie przed
sz. dwa posiłki właśnie w tej odległości od domu, „rozszerzając” w ten sposób przestrzeń domową (por.
e(j)ruw;
E(j)ruwin). Współcześnie pojawiło się wiele nowych problemów dotyczących zachowania w
sz., które nie zostały jednoznacznie rozstrzygnięte; np.
judaizm ortodoksyjny zabrania podróżowania samochodem,
judaizm reformowany – zezwala na nie, a
judaizm konserwatywny
dopuszcza je jedynie w celu udania się do synagogi. Istnieją także
różnice zdań w sprawie zapalania światła elektrycznego. Żydzi
ortodoksyjni w ogóle powstrzymują się od używania w
sz. urządzeń elektrycznych. Niegdyś, do wykonania niezbędnych czynności (w tym także zapalania ognia) zatrudniano
szabes goja. Symbolika i znaczenie
sz. są bardzo złożone. Wprowadzenie w kalendarzu żydowskiego
tygodnia, składającego się ze stałej liczby dni, miało być m.in. wyrazem
czci dla Stwórcy, który jest transcendentny w stosunku do natury;
wpisaniem w życie ludzi czasu boskiego, w którym
sz. był symbolicznym początkiem i końcem natury. Według A.J.
Heschela, to
właśnie jego obchodzenie jest jednym z najważniejszych
znaków-instytucji, w których wyraża się charakter judaizmu jako religii
„uświęcania czasu”, w przeciwieństwie do innych religii
monoteistycznych.
Sz. w kulturze żydowskiej jest nie tylko czasem zaprzestania
codziennej krzątaniny, ale także oderwaniem się od spraw tego świata,
wprowadzeniem wyższego ładu w egzystencję ludzką. Jest to okres
wypełniony wzniosłością i weselem, czego wyrazem jest popularne życzenie
Szabat szalom (w wolnym przekładzie: Niech twój szabat będzie szabatem pokoju; Dobrego szabatu; por.
simcha). Do
przygotowania posiłków szabatowych należy używać produktów najwyższej
jakości, kupowanych z myślą o tym święcie (dotyczy to także produktów
darowywanych z wyraźnym zaznaczeniem „
łekowed szabes” = jid., przeznaczone na szabas, dla uczczenia
szabasu). Winny być one zakupione za pieniądze, będące owocem żydowskiej
pracy, w pełni uczciwie wykonanej, bez popełnienia
grzechu (często nawet osobno je przechowywano). To samo dotyczy związanych z
sz. pożyczek. Zarobek całego tygodnia winien zostać podzielony na osiem części, z czego dwie należy przeznaczyć na obchodzenie
sz. Dzień ten jest nasycony poczuciem świętości – według
midraszu, jeśli Izrael będzie obchodził tylko
sz. tak jak należy, to
Mesjasz przyjdzie, bowiem spełnienie tego obowiązku jest równe spełnieniu wszystkich pozostałych nakazów
Tory. W związku z tym postępy sekularyzacji
sz. w społeczności żydowskiej w XIX i XX w. budziły najwyższe zaniepokojenie ortodoksów i chasydów (por.
chasydyzm polski), z którego wynikało dążenie do wymuszenia jego czczenia na „ludziach małej wiary” (por.
Szomrej Szabes). We współcz. Izraelu również nieraz dochodzi na tym tle do gwałtownych zajść. Ponieważ
sz. owiany jest mistycznym duchem, kabaliści poświęcali mu wiele
uwagi. Według nich, miał on związek z połączeniem aspektu męskiego i
żeńskiego natury Boga. Stawał się przedstawieniem ślubu
Szechiny
i boskości. Zrodzone stąd światło miało spływać na Żydów, jak rosa. Uważano, że na czas
sz. wstępuje w nich dodatkowa dusza (neszama jetera), a złe moce (por.
sitra achra) tracą siły do czynienia zła (por.
urok). Nawet grzesznicy w
Gehennie tego dnia odpoczywają. Kabalist. koncepcja Królowej Szabatu (hebr.
Szabat ha-Malka) przeniknęła głęboko do folkloru żydowskiego,
przyjmując w nim postać przedstawiania tego święta jako cudownej
królowej (księżniczki) bądź panny młodej w ślubnym stroju, nawiedzającej
domy zwykłych ludzi. W istocie zarówno w liturgii, jak i w głębokim
przekonaniu religijnym człowieka,
sz. był przedsmakiem Przyszłego Świata (
Olam ha-Ba),
którego obraz jawił się jako niekończące się święto. Toteż chasydzi
kultywowali – wprowadzony przez kabalistów – zwyczaj spożywania
dodatkowego, czwartego, posiłku szabatowego (por.
Melaw(w)e Malka), a poza nim także specjalny obrządek
Kabalat Szabat
(zob. też
szirajim). Święcenie
sz. łączyło się również z wieloma aspektami liturgii, w związku z czym m.in. wyróżniano specjalne
sz.:
Szabat Be-reszit;
Szabat Chazon;
Szabat Chol ha-Moed;
Szabat ha-Chodesz;
Szabat ha-Gadol;
Szabat Mewar(e)chin;
Szabat Nachamu;
Szabat Para;
Szabat Rosz Chodesz;
Szabat Szira;
Szabat Szkalim;
Szabat Szuwa;
Szabat Zachor. Przyspieszano nawet koniec ścisłej
żałoby, by nie przypadł on w czasie trwania tego święta (por.
Szloszim). Z
sz. wiąże się wiele modlitw, hymnów i pieśni, z których część została wprowadzona przez kabalistów (por. np.
Lecha dodi;
Aw ha-Rachamim;
Cur mi-szelo). I.
Luria
zalecał pobożnym Żydom nosić tego dnia białe szaty (unikać czarnych i
czerwonych), spożywać ryby oraz inne smaczne potrawy i radować się całym
sercem. (Zob. też:
czulent;
Tory czytanie;
jubileuszowy rok;
maftir;
mukce;
Oneg Szabat;
prozbul;
simcha;
szabaśnik;
szabatowy rok;
szmit(t)ot;
Szwiit).
2. nazwa pierwszego traktatu drugiego porządku Miszny (Moed), podzielonego na 24 rozdziały; zawiera przepisy uzupełniające biblijny nakaz świętowania sz. (Wj16,23; 20,10; 23,12; 34,21; 35,2; Lb15,32-36; Pwt5,14; Jr17,21-22;
Ne 13,15-19 i in.); wyliczono w nim 39 czynności, których tego dnia nie
wolno wykonywać (należą do nich m.in.: praca w polu; podróżowanie;
poruszanie się poza wyznaczonym terenem; rozmaite prace domowe, takie
jak: gotowanie, sprzątanie, szycie, garbowanie skór, pisanie itp.), a
także takie, których wykonywanie w sz. nie jest wskazane (np.
przekraczanie progu, sięganie po chleb równocześnie przez dwóch
mężczyzn, dotykanie i przenoszenie umarłych [por.: pogrzeb; śmierć],
podróżowanie po morzu, przechodzenie przez ulicę, mówienie ponad miarę,
ścinanie drzew, polowanie, pranie, farbowanie, noszenie dzieci na
rękach). Wiele miejsca w tym traktacie poświęcono też przygotowaniom do sz.,
a mianowicie: koniecznym zakupom, przyrządzaniu odpowiednich potraw,
przystrajaniu domu, ubiorom mężczyzn i kobiet, kulbaczeniu koni. Zebrano
tam także przepisy dotyczące obrzezania,
grzebania zmarłych, przyjmowania porodów oraz czynności codziennych,
takich jak: kąpiel, nakrywanie do stołu, oświetlenie mieszkania i inne.
Komentarze i uzupełnienia do tego traktatu znajdują się w TB, TJ oraz w Tosefcie.
