chasydyzm polski
chasydyzm polski
żydowski ruch religijny na podłożu mesjanistycznym, powstały w poł. XVIII w. na Podolu i Ukrainie. Grunt przygotowały mu wojny polsko-tureckie, które niemal całkowicie wyludniły płd.-wsch. ziemie Rzeczpospolitej i doprowadziły do odstąpienia tych terenów Turcji na okr. 27 lat. Turcy deportowali całą ludność żydowską w okolice Konstantynopola i Adrianopola. Deportowani nawiązali w tym czasie liczne więzy z tamtejszymi wspólnotami sef. i przejęli wiele ich obyczajów, które zabrali ze sobą, powracając na pocz. XVIII w. na Podole. Instytucje rabinackie przez długi czas pozostały na tych ziemiach słabe, a wpływy heterodoksyjnych doktryn, zwłaszcza sabataizmu, wyjątkowo silne. Ważną rolę w życiu religijnym Podola odgrywały wspólnoty biesiadne, zwane chawurami. Instytucję tę podolscy mistycy i mesjaniści przejęli od Sefardyjczyków, gdyż świetnie nadawała się do przekazu ezoterycznych i nieortodoksyjnych doktryn. Niektóre z grup, których członkowie nazywali siebie „wiernymi” (hebr. maaminim) bądź „pobożnymi” (hebr. chasidim) (chasydami), miały własne synagogi (np. słynny klojz w Brodach). Grupy te demonstracyjnie podkreślały fascynację sefardyjską kulturą i pobożnością (np. modlono się według sef. modlitewnika I. Lurii), przeciwstawiając ją aszkenazyjskiej ortodoksji. Niektóre chawury miały nastawienie ascetyczne, inne – antynomijno-ekstatyczne. Przywódcą jednej z grup o ekstatycznym nastawieniu był Izrael ben Eliezer, zwany Baal Szem Towem (BESZT-em), którego późniejsza tradycja uznała za założyciela ch.p. Wedle innej interpretacji, termin ch.p. nie jest tożsamy z często spotykanym w literaturze określeniem „chasydyzm besztiański”, lecz z żydowskim ruchem religijnym, który narodził się pod koniec XVII w. na ziemiach polskich na fali mesjanistycznego fermentu, by po wielu zmianach, podziałach i przeobrażeniach, pod koniec istnienia Rzeczpospolitej osiągnąć dojrzałą postać. Dopiero to ostatnie stadium rozwoju ruchu, nazywa się zwykle „chasydyzmem besztiańskim”. Po śmierci BESZT-a większość uczniów uznała Dow Bera z Międzyrzecza za przewodnika chasydów, przekazując mu płaszcz Baal Szem Towa. Wielu badaczy uważa, że to właśnie on jest właściwym założycielem ruchu, zarówno w sensie organizacyjnym, jak i w znacznej mierze doktrynalnym. Sukcesji Dow Bera nie uznało jednak kilku ważnych uczniów BESZT-a, m.in. Pinchas ben Abraham z Korca, a także Jaakow Josef z Połonnego. Sam Dow Ber spotkał się z BESZT-em tylko dwa razy i w jego zachowanych naukach nie ma śladów, które wskazywałyby na to, że uważał się za jego ucznia, choć na pewno przedstawiał się jako sukcesor. Już za życia mianował swoim następcą Menachema Mendla z Witebska, przekazując mu swą laskę i płaszcz. Nominacja ta spotkała się jednak z zastrzeżeniami większości innych uczniów. Po jego wyjeździe do Erec Israel za sukcesora BESZT-a i Bera uważał się Szneur Zalman z Ladów, a później jego potomkowie. Gwałtowna ekspansja ruchu spowodowała kontrakcję ortodoksji, nazywanej przez chasydów „przeciwnikami” (hebr. mitnagdim; zob. misnagdzi). W 1772 chasydzi zostali oskarżeni o herezję sabataistyczną i obłożeni klątwą (cherem). Ich pisma (niestety nie znamy nawet ich tytułów) zostały publicznie spalone. Klątwę ponowiono w 1781. Tym razem palono wydrukowane już (bez odpowiedniej zgody rab.) pisma Jaakowa Josefa z Połonnego. Konflikt ciągnął się aż do czasu legalizacji ruchu w 1804, kiedy to rząd carski zezwolił każdej „sekcie” żydowskiej budować osobne synagogi i wybierać własnych rabinów. Po 1772 ruch uległ decentralizacji. Rolę faktycznie równorzędnych przywódców przejęli uczniowie Dow Bera i BESZT-a, a później ich następcy. Przedstawiali się oni jako „sprawiedliwi” (hebr. cad(d)ikim), którzy pośredniczą między skupioną wokół nich wspólnotą wiernych a Bogiem. Ch.p. faktycznie nigdy nie pozbył się mesjanistycznej spuścizny, co dobrze ilustruje popularna sentencja, że „każdy cadyk powinien być Mesjaszem dla swoich chasydów”. Wielu przywódców chasydzkich nie mogło się pogodzić z pluralizmem i przekonywało, że w każdym pokoleniu jest tylko jeden prawdziwy cadyk, tzw. Cadyk Pokolenia (hebr. Cad(d)ik ha-Dor), identyfikowany z Mesjaszem z „Domu Józefa”, którego dusza także miała się wcielać w każdym pokoleniu. Wielu, jak np. BESZT, jego wnuk, Nachman ben Symcha z Bracławia, czy A.J. Friedman(n) z Sadagóry, widziało w sobie nawet ostatecznego zbawiciela z „Domu Dawida”. Pod koniec XVIII w. nastąpił gwałtowny rozwój ruchu, który objął większość Żydów, zamieszkujących płd.-wsch. i centr. ziemie Polski. Po 1815 funkcja cadyka zaczęła być dziedziczna i pojawiły się dynastie cadyków (por. np.: Alterów rodzina; dynastia cadyków z Bobowej; dynastia cadyków bełskich; dynastia cadyków z Karlina; sadagórska dynastia cadyków; Szneursonów rodzina). Decentralizacji ruchu towarzyszyło zróżnicowanie nauczania i sposobów życia. Niektóre ich elementy pozostały jednak wspólnym dziedzictwem; są to przede wszystkim: społeczna organizacja wiernych, skupionych wokół cadyków; ideologia podnoszenia „świętych iskier”, przechodząca często w naukę o przemianie zła w dobro poprzez popełnianie grzechu ze zbawczą intencją; zasada służenia Bogu z radością; dążenie do modlitewnego rozognienia (hitlahawut) poprzez ruchy ciała, taniec, a nawet picie alkoholu; podkreślanie znaczenia mistycznej kontemplacji (d(e)wekut). Nadal trwa dyskusja nad tym, jakie są konstytutywne cechy chasydyzmu; trwa także spór o jego granice, kogo można zaliczyć do tego ugrupowania a kogo nie. Nie wszyscy historycy skłonni są uznać grupki chasydów z końca XVII w. za początek formacji chasydyzmu, zwanej popularnie „chasydyzmem besztiańskim”. Także i dzisiaj nie brakuje chasydów, którzy nie mają swego rebego (rebe), a nawet takich, którzy choć uważają się za chasydów, przestrzegają chasydzkiej liturgii, noszą tradycyjne chasydzkie stroje, przestrzegają tradycyjnych chasydzkich obyczajów, to jednak nie należą do żadnego ugrupowania chasydzkiego. Tylko na samym początku ch.p. termin „chasyd” posiadał jasną, jednoznaczną treść. „Chasydami” byli mesjanistyczni asceci, skupieni wokół Jehudy Chasida ha-Lewiego z Siedlec. Jednak po jego śmierci grupa ta podzieliła się na wiele nurtów o bardzo różnych doktrynach. Później termin „chasyd” odnoszony był do tak różnych formacji, grup, nurtów i osób, że można powiedzieć, iż od końca XVII w., przynajmniej do roku 1772, termin ch.p. odnoszono w praktyce do całej heterodoksji żydowskiej w Rzeczypospolitej, do różnego rodzaju religijnych entuzjastów, którzy poświęcili się realizacji swoich religijnych ideałów, nawet za cenę konfliktu z obowiązującymi normami, czy autorytetami. (Zob. też: Baruch ben Jechiel z Międzyboża; berze; chasidim; CHABAD; chasydzka muzyka; kabała; przygotowanie do modlitwy; rabi; raw; s(e)gul(l)a; szejne Jidn; szirajim; tisz)
