parochet (hebr.; jid. porojches) – w synagodze bogato zdobiona zasłona na aron (ha-)kodesz. Geneza zwyczaju zawieszania p. sięga czasów biblijnych i odwołuje się do nakazów Bożych, odnoszących się do urządzenia Pierwszego Przybytku. Używany współcześnie p. jest odpowiednikiem zasłony, która w Namiocie Spotkania (a potem w Świątyni Jerozolimskiej), oddzielała miejsce Święte (hebr. Kodesz) od Najświętszego ( Święte Świętych), gdzie stała Arka Przymierza (Wj 26,31-34; 2 Krn 3,14). Kryła ona przed oczyma [więcej...]
Szanowni Państwo!
Udostępniliśmy Polski Słownik Judaistyczny w Portalu Delet.
Jest to wersja testowa (beta), w związku z czym na stronie mogą pojawić się błędy.
Zachęcamy do korzystania.
haskala (hebr., edukacja, nauczanie, erudycja, oświecenie; jid. haskole) – nurt w kulturze żydowskiej rozwijający się w Europie od lat 80. XVIII w., powstały pod wpływem oddziaływania haseł oświecenia w krajach europejskich, jak również szeroko rozumianych tradycji nurtu racjonalistycznego w filozofii żydowskiej, począwszy od Majmonidesa i jego zwolenników. Już w latach 40. XVIII w. zaczęły się pojawiać wybitne jednostki, będące jego protagonistami, w tym wielu Żydów pochodzących z terenów [więcej...]
Rosz ha-Szana Rosz ha-Szana (hebr., Początek Roku; jid. Roszeszone) – 1. święto Nowego Roku, zw. też w Polsce Świętem Trąbek, Trąbkami – obchodzone pierwszego i drugiego dnia tiszri, będące początkiem Jamim Noraim, które kończą się w dniu Jom Kipur. Pierwotnie, tzn. w BH święto to określano jako Zichron Terua (hebr., Upamiętnienie Dęcia w Szofar) oraz Jom Terua (hebr., Dzień Dęcia w Szofar). Nazwa R. ha-Sz. pojawia się dopiero w Misznie, gdzie wyliczono cztery daty w kalendarzu żydowskim, będące pierwszym [więcej...]
zw. też ortodoksją – odłam judaizmu wyodrębniony na skutek pojawienia się pod koniec XVIII w. wpływów haskali, a następnie emancypacji, asymilacji oraz judaizmu reformowanego. W związku z postępami na Zachodzie sekularyzacji życia żydowskiego i asymilacji, zasadnicze znaczenie dla tej formacji – do II wojny światowej – mieli Żydzi z Europy Środkowej i Wschodniej (zwłaszcza z ziem polskich). J.o. opiera się na wielowiekowym dorobku i równocześnie jest synonimem klasycznego judaizmu rabinicznego. Tora jest w jego ujęciu objawieniem Boskim, zaś rozwój halachy i całej Tory Pisanej jest wynikiem działania Opatrzności Bożej. W związku z tym, są one jedynymi przewodnikami wyznawców judaizmu, zaś praktycznym wykładem Prawa, dającym możliwość jego przestrzegania w życiu codziennym, jest Szulchan Aruch J. ben E. Karo (dla Aszkenazyjczyków Szulchan Aruch, wraz z dziełem Mappa M. Isserlesa). Wyznawcy j.o. przeciwstawiali się zmianom stylu życia żydowskiego oraz wprowadzaniu jakichkolwiek zmian do wszelkich form kultu (np. m.in. wprowadzanie organów do synagog), dostrzegając w nich zło, zagrażające tożsamości judaizmu. Odrzucali też doktrynę „progresywnego objawienia”, wraz z krytyką biblijną. Centrami rozwoju nauki talmudycznej były jesziwy; do II wojny światowej – przede wszystkim polsko-litewskie. W 2. poł. XIX w. w Niemczech powstał odłam, zwany najczęściej neoortodoksją, której hasło Tora im derech erec (Tora w prawym postępowaniu [w harmonii ze świec. kulturą]) streszczało postawę bardziej otwartą na dorobek cywilizacyjny kultury zachodniej oraz akceptację naukowych studiów judaistycznych. Postawę tę określa się jako „centryzm ortodoksyjny”, z którym w kręgu polsko-litewskiego próbowano wiązać takich wybitnych przedstawicieli „racjonalizmu talmudycznego”, jak Elijahu ben Szlomo Załman, Chaim ben Icchak z Wołożyna, Naftali Cwi J. Berlin, I.J. Reines, ród Sołowiejczyków. Jednak wyłonienie wspólnej organizacji politycznej ortodoksów i neoortodoksów natrafiało na poważne opory ze strony polsko-litewskiej, która do II wojny światowej zachowała decydującą rolę w kwestiach religijnych (por. Aguda). Po Holokauście i zniszczeniu środowisk ortodoksyjnych w Związku Radzieckim j.o. utracił dominującą rolę w świecie żydowskim. W Stanach Zjednoczonych związane z nim środowiska jednoczy przede wszystkim Union of Orthodox Jewish Congregations of America (od 1898) i obecnie działa ok. 40 jesziw; a w Europie – Conference of European Rabbis (od 1957), we Francji (czwarte co do wielkości skupisko żydowskie na świecie) istnieją dziś 3–4 jesziwy. Tylko w Izraelu j.o. zachował poważne wpływy, reprezentowane obecnie przede wszystkim przez partię Likud.
Prezentujemy Polski Słownik Judaistyczny (PSJ) w nowej, odświeżonej formie.
PSJ umożliwia szybki i wygodny dostęp do blisko czterech tysięcy haseł dotyczących kultury i historii Żydów polskich. Słownik przybliża użytkownikom takie zagadnienia jak religia, nauka, obyczaje, sztuka, polityka, życie codzienne i gospodarcze. Bardzo ważną i dużą część słownika stanowią biogramy najwybitniejszych przedstawicieli świata kultury żydowskiej oraz polsko-żydowskiej. PSJ stanowi idealny punkt wyjścia do dalszych poszukiwań i badan nad kulturą żydowską. Stanowi także przydatne narzędzie dla wszystkich zajmujących się działalnością edukacyjną i kulturalną.
Polski Słownik Judaistyczny powstał jako praca zbiorowa pod. red. Zofii Borzymińskiej i Rafała Żebrowskiego.
Projekt będzie stopniowo rozwijany we współpracy ze specjalistami i pracownikami Żydowskiego Instytutu Historycznego. Powstałe nowe hasła słownikowe zostaną zaktualizowane w oparciu o najnowsze badania i stan wiedzy. Wybrane zagadnienia zostaną uzupełnione o materiały wizualne oraz linki do plików źródłowych.