Opatrzność [Boża]

Opatrzność [Boża]

(hebrajski, Haszgacha) – działanie, w którym Stwórca objawia się jako kontrolujący i kierujący biegiem spraw kosmosu, jak i każdej jego części. Zarówno w wielu fragmentach Biblii, jak i w literaturze apokryficznej ( apokryfy i pseudoepigrafy), midraszach oraz w Talmudzie, znajduje wyraz wiara w oddziaływanie O., która jest przyczyną wszelkich zdarzeń, tak, iż „człowiek nie może zgiąć palca”, jeśli nie zostało to zdecydowane na Wysokościach ( Chul(l)in 7b). Według ekstremalnie pojętej koncepcji, zwłaszcza w ujęciu islamskim (Aszarija), O. miała decydować o wszystkim, nawet o najmniejszym zdarzeniu, jakim na przykład jest upadek liścia z drzewa. I choć koncepcja ta oddziaływała na niektórych żydowskich myślicieli, to jednak większość z nich skłaniała się raczej ku przekonaniu, że O. nie angażuje się w każde indywidualne zdarzenie, lecz jej działanie jest skierowane przede wszystkim na ludzkość, co w dużej mierze było pochodną historycznej narracji biblijnej, w której Bóg uczestniczy w dziejach ludzkości. W okresie hellenistycznym, gdy prawa kosmiczne identyfikowano z wpływem gwiazd (por. astrologia), mędrcy Talmudu jednak uważali, że Izrael, jako naród wybrany, pozostaje pod bezpośrednim wpływem O., i nie jest zależny od wpływu ciał niebieskich. Najważniejszym problemem, wynikającym z przyjęcia koncepcji O. i związanej z nią Bożej wszechwiedzy (uprzedzającej, przedwiecznej), było pogodzenie ich z fundamentalnym dla judaizmu pojęciem ludzkiej wolnej woli. Podstawowe znaczenie miało tu stwierdzenie Rabiego Akiwy: „Wszystko jest z góry przewidziane, ale władza [tu: czynienia, w rękach człowieka = wolna wola] została dana. Świat sądzony jest według dobra. Wszystko zależy od wielkości uczynków” ( Pirke(j) Awot 3,15). Niektórzy myśliciele, np. Abraham ben Meir ibn Ezra, sądzili, że O. odnosi się jedynie do ogólnych kategorii i procesów, a nie oddziaływuje na indywidualny los. Jednak największe znaczenie dla myśli żydowskiej miały poglądy Majmonidesa, wyrażone w dziele More Newuchim. Według niego, boska wszechwiedza ma inną naturę niż ludzka, gdyż jednym „rzutem oka” obejmuje wszystko (przeszłość, teraźniejszość i przyszłość) oraz nie determinuje przebiegu wydarzeń. Wolna wola jest fundamentalną zasadą Tory i jej wyznawców, lecz równocześnie jest nią założenie, że Bóg nie może być przyczyną czynienia zła. Majmonides odrzucił pogląd, zgodnie z którym nawet najdrobniejsze zdarzenie jest determinowane decyzją w Niebiosach. Uważał bowiem, że każdy człowiek ma swój „udział” w O., proporcjonalny do swej doskonałości, co określił terminem haszgacha pratit (hebrajski, opatrzność indywidualna), tym samym odrzucając pogląd, że odnosi się ona jedynie do ogólnych kategorii i procesów. Interpretacja O., dokonana przez Majmonidesa, zachowuje swą aktualność do czasów współczesnych, przynajmniej w odniesieniu do generalnego nurtu judaizmu. (Zob. też chamsa)