apokryfy i pseudoepigrafy
apokryfy i pseudoepigrafy
(grec.
apókryphos = ukryty, tajemny;
pseudoepigraphos = domniemany, fałszywie podpisany; hebr.
sfarim chiconim = księgi „zewnętrzne”, tj. heretyckie;
ktuwim ach(a)ronim = pisma późniejsze) – zbiór pism pochodzących z II w. p.n.e. – I/II w. n.e., które nie weszły do kanonu
Biblii Hebrajskiej (
BH), mimo że często miały charakter zbliżony do ksiąg biblijnych, zarówno pod względem formy literackiej, tematyki, jak i osoby domniemanego autora, a nawet niekiedy były od nich starsze. Najogólniej można je podzielić na pisma historyczne i pseudohistoryczne, opowiadania o charakterze dydaktycznym (zawierające przestrogi i pouczenia),
literaturę mądrościową, pisma poetyckie, proroctwa i apokalipsy. Niektóre apokryfy zostały włączone do greckiego tłumaczenia
Biblii (
Septuaginta), a następnie przetłumaczone na język łaciński (
Wulgata), i weszły do chrześcijańskiego kanonu ksiąg biblijnych. Należą do nich księgi:
1 i
2
Machabejska (w niektórych tłumaczeniach
3 i
4 Machabejska),
Mądrości
Syracha,
Mądrości
Salomona,
Tobiasza,
Judyty,
Modlitwa Manassesa, dodatki do
Księgi
Estery, oraz dodatki do
Księgi
Daniela (tj.
Pieśń trzech młodzieńców,
Opowiadanie o Zuzannie,
Bel i smok [Oszukańczy kult Bela]), a także
Księga
Barucha (której rozdział VI określany jest jako
List Jeremiasza). Mianem pseudoepigrafów określa się pisma apokryficzne, których autorzy ukrywali się pod różnymi postaciami biblijnymi lub innymi (
List
Arysteasza); nie zostały one włączone do
BH,
Septuaginty,
ani też do
Wulgaty. Do najbardziej znanych pseudoepigrafów należą:
Psalmy
Salomona,
Testamenty dwunastu patriarchów,
Księga
Jubileuszy,
Apokalipsa
Barucha,
Księga
Henocha,
Testament
Mojżesza,
Męczeństwo Izajasza,
3 i
4 Księga Ezdrasza i
Księga Sybilli.
A. i p. były pisane w różnych językach (hebr., aram., grec.), miejscach i środowiskach (
Erec Israel, Egipt). Wiele z nich zachowało się jedynie w tłumaczeniach (etiop., ormiańskim, syr., a nawet starosłowiańskim). Zdarza się, że odkrycia archeologiczne lub inne pozwalają poznać oryginały bądź kopie, uważane za dawno zaginione (por.:
Qumran;
geniza). Z punktu widzenia religii judaistycznej,
a. i p. stanowią zbiór „pism zewnętrznych”, tzn. nie włączonych do kanonu ksiąg świętych. Mężowie uczeni w Prawie odnosili się do nich z niechęcią (w
Talmudzie cytowana jest jedynie
Mądrość Syracha);
Rabi Akiwa orzekł nawet (
Sanhedrin 10,1), że ten kto czyta owe pisma, nie będzie miał udziału w życiu przyszłym. Jednak wiele motywów, które pojawiają się w literaturze apokryficznej, powraca w
Talmudzie
i
midraszach, np. midrasz
Pirke(j) de-Rabi Eliezer
zawiera sporo materiału zaczerpniętego właśnie z tego źródła, zaś starożytna literatura mistyczna
he(j)chalot rozwija pojawiające się tam apokaliptyczne motywy (szczególnie ważną rolę zajmuje w niej
Księga Henocha). Wielu uczonych doszukiwało się jednak w tych księgach ukrytych znaczeń i treści (pojawiały się nawet opinie, że owe „księgi zewnętrzne” zawierają sekretne teksty, zw.
sifre(j) minim). Przez lata sądzono, że pisma apokryficzne zachowały się wyłącznie w piśmiennictwie kościołów chrześcijańskich, jednak od czasu odnalezienia
Mądrości Syracha i
Testamentu Lewiego w
genizie kairskiej synagogi, stało się jasne że większość z nich była przechowywana przez wiele wieków także w różnych środowiskach żydowskich (przede wszystkim w
diasporze). Niektóre cieszyły się znaczną popularnością jeszcze w średniowieczu, np.
Zwój Antiocha (
Hasmoneuszy; hebr.
Megil(l)at Antiochus), czytywany w święto
Chanuki, pochodzący z
1 Księgi Machabejskiej. „Księgi zewnętrzne” stanowią jednak przede wszystkim podstawę do studiów nad judaizmem w okresie Drugiej Świątyni, a zarazem – do zrozumienia źródeł judaizmu rabinicznego i początków chrześcijaństwa.
