haskala
haskala
(hebr., edukacja, nauczanie, erudycja, oświecenie; jid. haskole)
– nurt w kulturze żydowskiej rozwijający się w Europie od lat 80. XVIII
w., powstały pod wpływem oddziaływania haseł oświecenia w krajach
europejskich, jak również szeroko rozumianych tradycji nurtu
racjonalistycznego w filozofii żydowskiej, począwszy od Majmonidesa
i jego zwolenników. Już w latach 40. XVIII w. zaczęły się pojawiać
wybitne jednostki, będące jego protagonistami, w tym wielu Żydów
pochodzących z terenów Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Choć przyjmuje
się, że h. narodziła się w Berlinie, a jej „ojcem” był M. Mendels(s)ohn, to jednak na Zachodzie jej rozwój został wkrótce ograniczony przez wynikłą z niej masową asymilację
Żydów oraz znacznie słabszy opór ortodoksji wobec akulturacji,
wynikający m.in. także z żywszych tu pierwiastków racjonalistycznych. H. była
opozycją wobec bezwzględnej dominacji ortodoksji w życiu żydowskim,
a nauk talmudycznych w szkolnictwie i kulturze, znacznie silniejszych
w Polsce niż na Zachodzie. Wyrażało się to przede wszystkim w dążeniu do
nawiązania dialogu z nowożytną kulturą europejską (w Polsce z tendencją
do westernizacji); unowocześnienia życia żydowskiego we wszystkich jego
przejawach, tak by Żydzi „byli Żydami jedynie w domu, zaś
Europejczykami na ulicy”; a co za tym idzie – także do „oczyszczenia”
religijności ze „średniowiecznych przesądów i naleciałości”, początkowo
głównie wyrażające się w haśle uczynienia kultu synagogalnego bardziej
„estetycznym”. Prowadzić do tego miały głównie: szerzenie oświaty przez
szkolnictwo, odcinające się od tradycyjnego modelu chederu i jesziwy (por. m.in. Homberg Herc); uprawianie nauk świeckich, w tym studia historyczne (por. Wissenschaft des Judentums; Krochmal Nachman
i innych); przemiany obyczajowe (zmiana stroju itp. zewnętrznych oznak
„żydostwa”, ale także sposobu zarobkowania przez pracę na roli bądź
rzemiosło, w tym za pośrednictwem szkół rzemieślniczych, m.in.
w Tarnopolu w 1819) i kulturowe (posługiwanie się językami
nieżydowskiego otoczenia i „oczyszczonym” językiem hebrajskim, tj. hebrajskim biblijnym); reforma kultu synagogalnego (por. synagogi postępowe; kantorzy polscy). Wszystko to razem prowadzić miało do obalenia niewidzialnych murów getta, krępujących rozwój społeczności żydowskiej, a co za tym idzie, do postawienia postulatów emancypacji; zaś w skrajnych wypadkach kończyło się to asymilacją. Dążenie do propagowania haseł h.
w społeczności żydowskiej, w duchu rozwiniętego etosu służby
społecznej, ale i walki z obskurantyzmem (na ziemiach polskich zarówno
ze skrajną ortodoksją, jak i – przede wszystkim – z chasydyzmem),
przyniosło ze sobą liczne nowe zjawiska w kulturze żydowskiej, a wśród
nich zwłaszcza rozwój literatury (głównie hebrajskiej), eksploatującej
zarówno wątki z historii Żydów (w tym antyczne i biblijne), jak i nurty
literackie, pojawiające się w Europie (romantyzm i inne), a na Wschodzie
– nie przebierające w środkach satyry, zwłaszcza antychasydzkie.
Pojawiły się też pierwsze periodyki, takie jak „Bikure(j) ha-It(t)im”, „He-Chaluc” (hebr., Pionier) czy literackie „Ha-Meas(s)ef”. Mimo iż na Zachodzie zwolennicy h., zwani maskilami,
szydzili niemiłosiernie z języka jidysz, to ich naśladowcy na ziemiach
polskich niejednokrotnie sięgali po ów język w celu dotarcia do
szerszego kręgu odbiorców. Przeciwnicy h., zwłaszcza na
Wschodzie, podnosili, że uleganie jej wpływom prowadzi do unicestwienia
historii ukształtowanego judaizmu i stanowi zagrożenie dla podstaw
żydowskiej odrębności. Choć, szczególnie początkowo, wpływy h.
ograniczały się do stosunkowo niewielkich grup (w Polsce od przeł. XVIII
i XIX w.), to jednak z czasem wszystkie nurty przeobrażające życie
żydowskie w XIX w. były w mniejszym lub większym stopniu zakorzenione w h., w tym także asymilacja, radykalny judaizm reformowany oraz odrodzenie narodowe w 2. poł. XIX w. (Zob. też m.in.: Deutsch Israelitisches Bethaus; haskala robotnicza; „Jutrzenka. Tygodnik dla Izraelitów Polskich”; melica; „Pirche(j) Cafon”; Szkoła Rabinów w Warszawie; Tempel w Krakowie; Wielka Synagoga na Tłomackiem w Warszawie; oraz: Chajes Cwi Hirsz; Ettinger Salomon; Rappaport Salomon Juda Lejb; Tugendhold Jakub)
