getto

getto

(hebr. ge(j)to; jid. geto) – najbardziej rozpowszechnione określenie zamkniętej dzielnicy żydowskiej, najczęściej otoczonej murami bądź zabezpieczonej w inny sposób, z jedną lub większą liczbą bram wejściowych; w Polsce w okresie przedrozbiorowym najważniejszym jego odpowiednikiem było określenie „ulica żydowska” (czasem „miasto żydowskie”), później rewir żydowski i żydowska dzielnica. Nazwa g. pochodzi od dzielnicy żydowskiej, powstałej w Wenecji w 1516, po przeniesieniu tam Żydów z wyspy Giudecca. Istnieje kilka hipotez co do jej źródłosłowu (m.in. od hebr. get = rozwód, separacja – określenie używane przez Rzymian dla nazwania odrębnego fragmentu miasta; lub od włos. borghetto = miasteczko, mała dzielnica; albo geto = huta żelaza [w jej sąsiedztwie powstała w Wenecji wspomniana dzielnica). Tendencja do oddzielenia Żydów od pozostałej ludności, widoczna w postanowieniach synodów biskupów w okresie późnego antyku i wczesnego średniowiecza, skodyfikowana ostatecznie na III i IV Soborze laterańskim, a w Polsce w zaleceniach synodu biskupów we Wrocławiu 1265, legły u podstaw tworzenia g. Także Żydzi, pragnąc bezpieczeństwa (ze względu na powtarzające się często napaści ze strony chrześcijan) oraz ze względu na łatwiejsze warunki poddania się prawu religijnemu, samorzutnie tworzyli g.; w Polsce wzmianki o nich pochodzą z XIV w. (pierwsza, z 1304, dotyczy Krakowa). G. tworzyły odrębny organizm wewnątrz miasta (kwartał żydowski), rządzony przez kahał, chroniony przez wystawiane przy bramach straże (por. Szomrej Haszaar). Jedną z form prześladowań Żydów w diasporze było wyznaczanie im bardzo ograniczonego miejsca do zamieszkania, co wielokrotnie – także w Polsce – powodowało zatargi o rozszerzenie „ulicy żydowskiej” oraz stawało się przyczyną podejmowania przez nich zabiegów o wyjednanie przywilejów de non tolerandis christianis. Ogromna ciasnota, większa w g. w Rzeczpospolitej od XVI w. niż na Zachodzie (w niektórych wypadkach liczba rodzin przewyższała znacznie liczbę izb w budynkach mieszkalnych), powodowała powstawanie specyficznych form obyczajowych i kulturowych; prowadziła też do niebywałego rozrostu prawa cywilnego, które musiało regulować dokładnie wszystkie dziedziny życia i zapobiegać licznym, nieuniknionym w tych warunkach, konfliktom. G. stawało się kategorią kulturową, która przetrwała nawet wówczas, gdy zniknęły już otaczające je mury. Od epoki haskali pokonanie spuścizny g. i obalenie jego niewidzialnych murów stało się jednym z podstawowych problemów, stawianych przez reformatorów żydowskich. Żydowskie dzielnice przetrwały jednak w Polsce oraz w krajach, gdzie postępy asymilacji były niewielkie, nawet wówczas, gdy usunięte zostały bariery prawne, wymuszające ich istnienie. Szczególnie ortodoksi mogli w nich łatwiej znaleźć zaspokojenie swoich potrzeb, specyficzną atmosferę i poczucie bezpieczeństwa. Największa w Polsce w okresie międzywojennym dzielnica (zw. dzielnicą północną), zamieszkana niemal wyłącznie przez Żydów, istniała w Warszawie i liczyła ok. 300 tys. mieszkańców. (Zob. też: getta w okresie Holokaustu; getto ławkowe; getto pracy)