maskil

maskil

(hebrajski, oświecony, inteligent, l.mn. maskilim; jidysz, maskl, l.mn. maskilim), zwany niekiedy berlinerem (jidysz, berlińczyk) – pierwotnie, zwłaszcza w kulturze sefardyjskiej, miano nadawane człowiekowi wykształconemu; dopiero od przełomu XVIII i XIX wieku zaczęto tak określać przedstawiciela oświecenia żydowskiego (haskala), postulującego zerwanie z tradycyjnymi formami egzystencji ludności żydowskiej, jej stanową i kulturową odrębnością, dążącego do upodobnienia Żydów pod względem prawnym, społecznym i zawodowym oraz języka i kultury do innych mieszkańców kraju (szczególnie mieszczaństwa), z zachowaniem odrębności religii, choć o zreformowanej obrzędowości. M. przywiązywali wielką wagę do oświaty i wychowania oraz do rozwoju literatury. W dążeniu do symbiozy z otaczającym światem, niektórzy z nich porzucali judaizm i przyjmowali chrzest (por. asymilacja). Te ogólne stwierdzenia nie oddają całego bogactwa postaw m., które ukształtowały się w konfrontacji ze zdecydowanie przeważającą liczebnie i często wrogą społecznością ortodoksyjną, co prowadziło do powstawania wśród nich postaw agresywnych (pamflety, zwłaszcza antychasydzkie, donosy do władz oraz próby wykorzystywania udostępnianych przez nie środków przymusu do realizacji własnych celów). To z kolei wywoływało przekonanie ortodoksów i chasydów, że m. to ludzie bez zasad i nieprzebierający w środkach wrogowie judaizmu, odstępcy, zasługujący jedynie na cherem (por. Ornstein Jakub Meszulam). Powstające w ten sposób bariery nie były nieprzekraczalne, gdyż istniało także pojęcie „maskila starego typu”, czyli osoby wykształconej, propagującej nauki świeckie, lecz równocześnie nie zachowującej się agresywnie i nie odcinającej się wyraźnie od tradycyjnego stylu życia (por. Słonimski Chaim Zelig). Wreszcie, w rejonach gdzie funkcjonowała tradycja nauki talmudycznej, skłaniającej się ku racjonalizmowi, jak np. na Litwie (zwłaszcza na Wileńszczyźnie), środowiska m. miały łatwiejsze życie, a nawet nawiązywały niekiedy dialog z ortodoksyjnym otoczeniem. Zwarte i liczące się środowiska m. powstawały przede wszystkim w dużych ośrodkach, takich jak Wilno, Warszawa, choć czasem (np. we Lwowie) z trudem przezwyciężając opór ortodoksji. Poza tym było wiele niezwykle prężnych prowincjonalnych ośrodków, gdzie działały wpływowe środowiska m. – przede wszystkim Brody, Zamość itd. Zwłaszcza w pierwszym i drugim pokoleniu m. wielu było ludźmi samotnymi (np. żyjący w Krzemieńcu I.B. Lewinson) bądź wręcz zmuszonymi do pędzenia tułaczego żywota. M. na ziemiach polskich zasadniczo niechętnie odnosili się do języka jidysz i sięgali po niego jedynie ze względu na to, że chcieli nieść oświatę i głosić swe poglądy wśród ludu, a jedynym umożliwiającym to zadanie środkiem przekazu było odwołanie się do jego mowy codziennej. M., dążąc do nawiązania dialogu z cywilizacją nieżydowskiego otoczenia, przyswajali sobie elementy jego kultury – początkowo głównie niemieckiej (w zaborze pruskim niemal wyłącznie) i stąd synagogi reformowane zwane były „niemieckimi”, potem także „polskimi” (w Królestwie Polskim i po 1848 w Galicji) oraz „rosyjskimi” (wyłącznie na Kresach Wschodnich). Ostatecznie to właśnie kręgi m. zainicjowały odrodzenie literatury żydowskiej (zwłaszcza hebrajskiej i – w mniejszym stopniu – jidysz) oraz cały ciąg przemian kulturowych, nurtujących społeczność żydowską w XIX wieku. (Zob. też: emancypacja; judaizm reformowany; „Jutrzenka. Tygodnik dla Izraelitów Polskich”; kantorzy polscy; Mendels(s)ohn Mojżesz; synagogi postępowe; Deutsch Israelitisches Bethaus; Szkoła Rabinów w Warszawie; szkoły rabinów; Wielka Synagoga na Tłomackiem w Warszawie; Wissenschaft des Judentums)