jidysz (jidisz)
jidysz (jidisz)
(od niem. jüdisch = żydowski), nazywany często językiem żydowskim – język Żydów aszkenazyjskich (Aszkenazyjczycy), powstały jako mowa potoczna (por. mame-łoszn), potem także jako język literacki; jeden z wielu żydowskich języków, kształtujących się pod wpływem nieżydowskiego otoczenia w warunkach diaspory (por. ladino). Struktura leksykalna j. powstała w 75% pod wpływem języka niemieckiego; w 15% – języka hebrajskiego; w ok. 10% – języków słowiańskich. Język ten zapisywany jest przy użyciu alfabetu hebrajskiego, od prawej strony do lewej, jednak – w przeciwieństwie do języka języka hebrajskiego – ortografia zgodna jest z wymową (poza, stosowanym dla uniknięcia nieporozumień, „niemymawialnym alefem”, zwanym sztumer alef), dzięki oddaniu przez nią samogłosek. Wyjątek stanowią wyrazy pochodzenia hebrajskiego, zapisywane zgodnie z ortografią hebrajską. W j. zyskały one jednak odmienną wokalizację. Język ten ma także własną składnię, na którą oddziaływały zarówno wpływy języka niemieckiego, jak i języków słowiańskich. Powstawał wśród Żydów zamieszkujących Nadrenię, pod wpływem dialektu starowysokoniemieckiego. Początek rozwoju j., jako odrębnego języka, datowany jest najczęściej na IX w., kiedy to przybrał kształt prajidysz (do 1250). W starojidysz (1250–1500) doszło do organicznego włączenia doń elementów hebrajskich. W okresie zwanym średniojidysz (1500–1750) nastąpił podział na jidysz zachodni i jidysz wschodni (związany przede wszystkim z ziemiami Rzeczpospolitej Obojga Narodów); pojawiły się różnice leksykalne, składniowe, oraz w wymowie. W następnej fazie rozwojowej, zw. nowojidysz (od 1750), szybko, m.in. pod wpływem procesów akulturacyjnych (por. asymilacja), obumierał jidysz zachodni (w postaci szczątkowej zachował się do lat 40. XX w. w Alzacji, Szwajcarii, na Węgrzech, Słowacji i w Burgenlandzie). Natomiast nadal ewoluował jidysz wsch., w którym wykształciły się dialekty i podgrupy: centralny (polska, zachodnio — oraz wschodnio-galicyjska); północny (litewska, białoruska i kurlandzka); południowy (ukraińska, bukowińska, rumuńska i besarabska). W tym okresie język j. ulegał coraz większym wpływom języków słowiańskich. Najstarsze znane dziś zdanie, zapisane w języku j., pochodzi z wormackiego modlitewnika z 1272; najstarszy rękopis literacki – z 1382; pierwsze notatki słownikowe, związane z j., pojawiły się na marginesach rękopisów w XII w. Słownikiem, a zarazem i konkordancją biblijną jest także pierwsza ogłoszona drukiem w języku j. książka – Mirkewes Hamiszne (Kraków 1534). Choć początki literatury j. sięgają XIV w., to jednak do XVIII w. uznawano ten język za mowę codzienną, w której można było tworzyć przekazy bądź związane z codziennością i kulturą ludową, bądź skierowane do kobiet i ludzi niewykształconych (np. kazania; por. też m.in.: Bowe-Buch; Cenerene; purimszpile). Mimo że do języka j., jako środka wyrazu literackiego, sięgali zwolennicy haskali, inicjując powstanie nowoczesnej literatury j., to jednak większość z nich traktowała ten język jedynie jako instrument umożliwiajacy dotarcie do nieoświeconych mas ludowych. Równocześnie w języku j. rozwijała się literatura chasydzka (por. m.in.: Sziwche(j) ha-Beszt; Nachman ben Symcha z Bracławia). W XIX w. do języka j. przylgnęło pogardliwe miano „żargonu” („zepsutego języka niemieckiego”). Już pod koniec 1. poł. XIX w. pojawiła się popularna literatura j. (por. I.M. Dick), ale dopiero ruch odrodzenia narodowego przyniósł w 2. poł. tego stulecia rozkwit nowoczesnej literatury j. (por. m.in.: Mendele Mojcher Sforim; Szolem Alejchem; Perec Icchok Lejb; Dinesohn Jakub), który wszakże nie zniwelował w niektórych kręgach żydowskich (np. wśród asymilatorów) i w nie-żydowskim otoczeniu negatywnego stereotypu j., jako „żargonu” (np. w encyklopediach polskich z okresu międzywojennego). Jednak proces „emancypacji” języka j. znalazł zaplecze ideologiczne w postaci tzw. nacjonalizmu diasporycznego (por. m.in.: Dubnow Szymon; diaspora) i jidyszyzmu, dla którego stał się on autentycznym nośnikiem i środkiem wyrazu kultury żydowskiej. Ukoronowaniem tego procesu była konferencja w Czerniowcach (1908). Rozwój literatury, teatru (m.in. A. Goldfaden; I. Gojdo), masowej prasy (m.in. „Hajnt”; „Der Moment”) oraz szkolnictwa jidysz (por. m.in.: haskala robotnicza; CISZO), pociągnęły za sobą konieczność wytworzenia standardowego języka j. Proces ten dokonywał się w ogniu ostrych sporów. Zasadniczo język ten został oparty na wymowie, zbliżonej do dialektu północnego oraz na gramatyce dialektów centralnego i południowego. Jednak jeszcze w okresie międzywojennym I.M. Weissenberg prowadził kampanię na rzecz popularyzacji pisowni języka j., według dialektu polskiego. Brak było instytucji, która mogłaby sterować tym procesem, choć już w 1913 B. Borochow proklamował powstanie filologii języka j., jako odrębnej nauki, i postulował powołanie akademii tego języka. Jednak dopiero po utworzeniu JIWO (por. też Weinreich Max), jego Komisja Językoznawcza Sekcji Filologicznej podjęła opracowanie zasad ortografii języka j. Pod jej patronatem w 1931 odbyła się narada w tej sprawie, z udziałem dziennikarzy, literatów, nauczycieli itd. W 1935 gotowych już było 150 przepisów, normujących ortografię języka j., które w roku następnym, po uzgodnieniu ich z CISZO, zostały podane do publicznej wiadomości. Zagłada niezależnie rozwijającego się skupiska żydowskiego w Polsce podczas II wojny światowej podcięła podstawy dalszego rozwoju tego języka. Po wojnie żywe ośrodki kultywowania języka j. w Polsce, w Ameryce Północnej, Środkowej i Południowej dość szybko straciły swą żywotność. W Związku Radzieckim stosunek władz komunistycznych do j. był ambiwalentny i tylko do czasu patrzyły one przychylnym okiem na jego kultywowanie (do lat 30. XX w. istniały zajmujące się nim ośrodki akademickie w Kijowie i Mińsku). W Birobidżanie uznano go co prawda za oficjalny język, ale równocześnie sztuczna reforma ortografii oraz represje, spadające na twórców, zwłaszcza po II wojnie światowej (egzekucja grupy pisarzy tworzących w j. 12 VIII 1952), zastopowały rozwój tego ośrodka. Forsowanie języka hebrajskiego, jako mowy codziennej w Izraelu, zgodnie z programem ruchu syjonistycznego, także nie stworzyło dobrych warunków dla dalszego rozwoju języka j., toteż w 1987 UNESCO włączyło go do programu ochrony kultur zagrożonych. W chwili obecnej językiem tym, jako mową codzienną, posługują się tylko niewielkie społeczności chasydzkie (głównie w Izraelu i Stanach Zjednoczonych). Natomiast w coraz większej liczbie ośrodków akademickich (przede wszystkim w Europie Zachodniej i w Ameryce Północnej) podejmowane są studia nad językiem i kulturą j. (w Polsce głównie w ŻIH, ŻIH IN-B oraz w Centrum Badania i Nauczania Dziejów Żydów w Polsce im. Mordechaja Anielewicza). Do wzrostu zainteresowania nimi przyczyniło się otrzymanie przez I. Singera literackiej Nagrody Nobla w 1978. (Zob. też: Harkawi Aleksander; Heilperin Falk; łoszn ha-kojdesz; polszczyzna Żydów; Unzere Kinder; żydłaczenie)
