polszczyzna Żydów

polszczyzna Żydów

Tworzenie odmian języka kraju osiedlenia nie jest niczym wyjątkowym w dziejach narodu żydowskiego, bowiem Żydzi wykształcali je także poza Polską, np. we Francji, Anglii, Niemczech i w Rosji. Na ziemiach należących do państwa polskiego również funkcjonowała polszczyzna innych mniejszości narodowych, choć fenomeny te są mniej znane i zbadane, oraz nie wywoływały takich napięć w stosunkach z Polakami (por. żydłaczenie). Źródłem tego zjawiska była dwujęzyczność, w bardzo wielu wypadkach połączona z analfabetyzmem (przede wszystkim w odniesieniu do j. polskiego). P.Ż. kształtowała się pod wpływem języka jidysz, który dla większości Żydów polskich był językiem potocznym, a zarazem rodzimym. Istotnym czynnikiem był także brak kształcenia w polskich szkołach oraz znikoma, bądź niewielka, „styczność z polszczyzną”, zwłaszcza w dzieciństwie i w młodości. Z tych względów – według M. Altbauera – „język polski, którym mówią Żydzi, znacznie różni się od polszczyzny rdzennego Polaka, tak co do brzmienia pewnych dźwięków, tonu i rytmiki pewnych całości językowych, jako też i co do strony formalnej i praw składniowych”, w tym także frazeologii. Część tych różnic była tożsama ze sposobem transkrypcji w języku jidysz niektórych głosek, używanych w polszczyźnie, takich jak „ś”, „ć”, „y” itd. Wyróżnia się trzy zasadnicze typy p.Ż., funkcjonujące na ziemiach tzw. Polski etnicznej, kresów płd.-wsch. i kresów płn.-wsch. (tzw. polszczyzna litwaków). Podkreśla się przy tym oddziaływanie języka otoczenia nieżydowskiego – polskiego (z niewielkimi tylko naleciałościami gwarowymi), ukraińskiego i rosyjskiego. Jednak dla p.Ż. z kresów płd.-wsch. zapewne równie ważne, a może nawet większe znaczenie miała też specyficzna polszczyzna tamtego regionu, popularnie nazywana „bałakiem”. Postępy procesów asymilacji i akulturacji wpływały na zacieranie się tych różnic, podobnie jak korzystanie ze szkół z wykładowym językiem polskim, bądź uwzględniających nauczanie tegoż języka. W okresie międzywojennym, kiedy coraz więcej dzieci żydowskich uczęszczało do takich właśnie szkół, podnoszono problem metodyki nauczania, opartej na założeniu, że język polski nie jest dla żydowskich uczniów ani językiem rodzimym, ani też obcym (w pełnym tego słowa znaczeniu). W związku z tym, należałoby stosować rozwiązania pośrednie między sposobem nauczania Polaków i cudzoziemców. Relikty p.Ż. utrzymują się dziś jedynie w niektórych środowiskach diaspory Żydów polskich.