synagoga

synagoga

(od grec. sinagein = zbierać [się]; hebr. be(j)t ha-kneset = dom zgromadzenia; jid. bejsakneses); bóżnica; tempel; modlitewnia; dom modlitwy; szkoła żydowska (łac. schola judeorum, niem. jüdische Schule bądź – zwłaszcza w średniowieczu – Judenschul; od jej niemieckiej nazwy pochodziło określenie w języku jidysz – szuł) – 1. po zniszczeniu Drugiej Świątyni Jerozolimskiej (70 n.e.) najważniejsza instytucja judaizmu, pełniąca jednocześnie kilka zasadniczych funkcji, jako miejsce: gromadzenia się wspólnoty lokalnej, nauczania, odprawiania publicznych modłów z udziałem co najmniej dziesięciu dorosłych Żydów ( minjan). S. nie jest „świątynią”, choć w pewnym uproszczeniu bywa tak nazywana, bowiem w zasadzie miano owo i funkcje (zwł. miejsca obecności Boga) są w judaizmie zastrzeżone wyłącznie dla Świątyni Jerozolimskiej. Równocześnie jednak szczególne znaczenie s. wywodzone jest ze słów proroka Ezechiela, który zapowiada, że sam Bóg będzie „sanktuarium” wśród wygnanych i rozproszonych Izraelitów ( Ez 11,16). W większości tłumaczeń chrześcijańskich tego wersu mowa jest o krótkości czasu, w którym ów stan będzie trwał (”… przez krótki czas będę dla nich świątynią w tych krajach, do których przybyli”); natomiast w żydowskich – o „małym sanktuarium” (także w przekładzie na j. pol. z XVI w., dokonanym przez Jakuba Wujka – „będę im świątnicą małą w ziemiach do których zaszli”). Na tej ostatniej interpretacji słów – w tradycji żydowskiej odnoszonych bezpośrednio do s. – opiera się różnica nadawanego jej znaczenia w stosunku do be(j)t (ha-)midraszu. Choć on również jest miejscem gromadzenia się, nauczania i modlitwy, to jednak w nim można było jeść i pić, palić tytoń, nocować, czego nie można było czynić w s., jako „małym sanktuarium”. Natomiast zwolennicy judaizmu reformowanego, na określenie swych synagog postępowych używali właśnie określenia tempel (świątynia). Geneza instytucji s. nie jest ostatecznie rozstrzygnięta. Większość uczonych przypuszcza, że jej początków należy upatrywać w czasach niewoli babilońskiej, kiedy to wygnańcy musieli się gromadzić dla podtrzymania swej odrębności religijnej ( Ez 8,1; 14,1; 20,1), przede wszystkim poprzez nauczanie i studiowanie Prawa oraz wspólne odmawianie modlitw, które też zapewne wówczas powstawały. Następnie s. zostały przeniesione do Palestyny, gdzie współistniały z odbudowywaną Świątynią. Fundamentalne znaczenie dla okrzepnięcia tej instytucji miały reformy religijne, wprowadzone przez Ezdrasza i Nehemiasza po powrocie z wygnania, związane z nauczaniem Prawa, a zwł. dotyczące czytania Tory. Jednak istnieją na ten temat i inne teorie, wedle których początków s. upatruje się w czasach Pierwszej Świątyni (np. Ps 74,8 mówi o spaleniu wraz z nią „wszystkich miejsc świętych zgromadzeń”), w okresie hellenistycznym, bądź za panowania Hasmoneuszy; zaś tradycja przypisuje ustanowienie tej instytucji samemu Mojżeszowi. Z całą pewnością liczne s. istniały równolegle do Drugiej Świątyni, tak w samej Jerozolimie (w 70 n.e. było ich 394 bądź 480), jak i w Palestynie czy poza nią (resztki najstarszej s. europejskiej odkryto w Ostii pod Rzymem). Po zburzeniu Drugiej Świątyni s. przejęły jej funkcję, tj. głównego po Biblii zwornika judaizmu. Wiązało się to z przyjęciem przez s. pewnych elementów ukształtowania przestrzeni wewnętrznej, wystroju i funkcji, nawiązujących do dawnej Świątyni, oraz porzuceniem bądź zastąpieniem niektórych form kultu (np. ofiary zostały zastąpione modlitwami). Z czasem, zwłaszcza w średniowieczu, s. stały się centrami życia gminnego ( gmina), przejmując wiele funkcji społecznych. Ze względu na różnego rodzaju obrzędy (np. śluby, procesje, Błogosławieństwo księżyca) wokół nich powstawały niekiedy tzw. place (dziedzińce) synagogalne. Zwyczajowo, w ich sąsiedztwie starano się też lokować in., najważniejsze dla społeczności lokalnej instytucje. Często s. były miejscem działań publicznych, a w tym sprawowania sądów (por. be(j)t din), najważniejszych zgromadzeń i zebrań (w Polsce także posiedzeń Sejmu Czterech Ziem[stw]), ogłasznia klątwy ( cherem), a nawet wymierzania kary (we wnętrzu s. lub w jej pobliżu; por. więzienie żydowskie), przeprowadzania publ. kwest, prowadzenia działalności charytatywnej oraz urzędowania bractw religijnych, a także przechowywania gminnych pieniędzy i kosztowności oraz dokumentów. Zwykle w pobliżu s. znajdowały się również: mykwa oraz be(j)t ha-midrasz i inne placówki edukacyjne. W średniowieczu i na początku epoki nowożyto s. nadawano też często obronny charakter, tak by mogły służyć Żydom jako schronienie w czasie najazdów i pogromów. Główna s. w mieście często była obiektem dumy jego mieszkańców oraz miejscem owianym legendami, a groźbę jej utraty postrzegano jako wielkie nieszczęście (por. np. Złotej Róży Synagoga we Lwowie). Właściwie brak było jednolitych kryteriów i przepisów, według których s. wznoszono (wszystkie one jednak miały kilka stałych elementów, o czym dalej będzie mowa). Bardzo często zadanie to powierzano chrześcijańskim budowniczym i architektom, którzy nawiązywali do aktualnie panujących w sztuce stylów. S. mogła być odrębnym budynkiem; wówczas powinna była górować nad otaczającą ją zabudową, w praktyce nad domami dzielnicy żydowskiej (por.: getto; kwartał żydowski; rewir żydowski). Jeśli nie było to możliwe, starano się umieścić na jej szczycie element, dominujący nad okolicą. Co prawda, przedstawiciele kościoła i władz miejskich zakazywali Żydom wznoszenia budowli bardziej okazałych niż świątynie chrześcijańskie. Często posadzkę s. umieszczano poniżej poziomu gruntu, co miało stanowić nawiązanie do słów „Z głębokości wołam do Ciebie, Panie” (Ps 130,1). Czasem zabieg ów interpretowano także jako dążenie do stworzenia okazałego wnętrza sali modlitewnej, mimo narzuconych przez władze ograniczeń, dotyczących wysokości całej budowli. Niejednokrotnie obniżano też fragment posadzki w miejscu, z którego chaz(z)an przewodniczył publ. modłom, aby podkreślić, że jest on jedynie sługą społeczności. Jeśli nad salą modlitewną znajdowały się jakieś pomieszczenia, to nie wolno ich było przeznaczać np. na cele mieszkalne. Jednak funkcje s. mogło pełnić pomieszczenie w domu mieszkalnym i wówczas ów przepis nie znajdował zastosowania. Przy wznoszeniu budynków s. (lub adaptacji innych na potrzeby s.) obowiązywało kilka stałych zasad. S. musiała mieć okno skierowane ku Jerozolimie, zgodnie z rab. zaleceniem, wywiedzionym z interpretacji słów, zawartych w bibl. Księdze Daniela (6,11; „Miał on w swoim górnym pokoju okna skierowane ku Jerozolimie”); według Rasziego, pozwalało to na kontakt z niebem. Sefer ha-Zohar zalecał, by s. miała „wielkie światło” i posiadała dwanaście okien na pamiątkę Dwunastu Plemion Izraelskich. S. są orientowane na wschód, poprzez symboliczne zwrócenie ich ku Jerozolimie (por. mizrach), a po przeciwnej stronie (rzadziej w ścianie bocznej) umieszczano wejście do sali modlitewnej, poprzedzone przedsionkiem ( pulisz). Ściana wsch., gdzie znajdował się aron (ha-)kodesz, była najważniejszą częścią przestrzeni wewnętrznej s., a znajdujące się tu miejsca – uważane za najbardziej zaszczytne. Modlący się zajmowali ławki i ruchome pulpity, ułatwiające tworzenie przestrzeni dla procesji (por. hak(k)afot; Simchat Tora). W układzie wnętrza i jego wyposażeniu znajdowały się: aron ha-kodesz, parochet, kaporet; zasłona na aron ha-kodesz; rodały (por. też: rim(m)onim; korona na Torę; tarcza na Torę; wskazówka do Tory); bima; pulpit dla kantora; babiniec lub galeria dla kobiet; mechica; ner tamid; skarbona. Po zburzeniu Drugiej Świątyni obowiązywał zakaz odtwarzania sprzętów, stanowiących niegdyś jej wyposażenie, toteż np. miejsce menory zajął świecznik chanukowy. Natomiast wyobrażenia elementów związanych ze Świątynią Jerozolimską, podobnie jak i samego miasta Dawidowego, pojawiały się często w dekoracji wnętrza s. Zgodnie z zaleceniem Zoharu, owo wnętrze winno być „miejscem wielkiej piękności… wspaniale dekorowanym”. W zdobnictwie wykorzystywano wiele motywów i scen bibl.; teksty modlitw i cytaty z literatury religijnej w kartuszach; symbole związane ze świętami i rytuałem (m.in.: lulaw, etrog, szofar); motywy Drzewa Życia i roślinne (por. też: jednorożec; kozioł; lew; Lewiatan; lampart; ofiarowanie Izaaka; orzeł; ryba; słońce; Szor ha-bor; zając; znaki zodiaku). Na zewnątrz s., z zasady, były dość skromnie ozdabiane. Choć już Statut Kaliski zakazywał niszczenia s., to najstarszym materialnym śladem ich istnienia na ziemiach polskich są: fragment s. z XIV w. w Strzegomiu i Stara Synagoga na Kazimierzu w Krakowie, pochodząca z XV w. (por.: Muzeum Historii i Kultury Żydów Krakowa; Synagoga Stara w Krakowie). Najciekawszymi przykładami polskimi bóżnic były s. drewniane (zniszczone w czasie II wojny światowej), a także renesansowe s. kamienne (m.in. w Żółkwi, Szarogrodzie, Lubomli, Zamościu). Najbardziej charakterystycznymi dla Polski typami planów s. są: układ z centralną czterofilarową podporą oraz tzw. układ dziewięciopolowy, o różnych wzajemnych relacjach pól i wysokości sklepień, z baldachimem nad bimą bądź otaczającymi ją podporami sklepienia, stosowane od końca XVI, aż po XIX w. W obu wypadkach bima znajdowała się pośrodku sali modlitewnej. W synagogach postępowych została przeniesiona ku ścianie wschodniej, gdzie tworzyła wyodrębnioną całość, wraz z aron ha-kodesz. (Zob. też: Deutsch Israelitisches Bethaus; kantorzy polscy; poświęcenie domu; Ma towu; Muzeum w Tykocinie; pticha; pulisz; Synagoga Stara w Wilnie; Wielka Synagoga na Tłomackiem w Warszawie); 2. określenie s. jest także odnoszone do wspólnoty wyznawców judaizmu, czasem również (np. w Polsce, głównie w okr. przedrozbiorowym) używane jako nazwa ich społeczności lokalnej, czyli gminy. W Pięcioksięgu słowo eda (hebr., zgromadzenie; aram. k(e)nista), które w Septuagincie zostało oddane przez termin s., pierwotnie oznaczało gminę w sensie politycznym bądź zebranie (zgromadzenie) wszystkich dorosłych mężczyzn albo zebranie „starszych” gminy; potem – zgromadzenie dla wspólnej (publicznej) modlitwy. Jeszcze w Dziejach Apostolskich w NT s. pojawiają się jako miejsca głoszenia nauki chrześcijańskiej, które odwiedzał św. Paweł w czasie swych podróży misyjnych. Jednak narastający konflikt między wczesnym chrześcijaństwem a judaizmem wpłynął na ukształtowanie się, zgodnej z duchem antyjudaizmu, opozycji między s. i ecclesia (kościołem). Opozycja ta często była wykorzystywana w nauczaniu chrześcijańskim, w literaturze i propagandzie religijnej oraz w sztuce. S. przedstawiano jako kobietę „pozbawioną odpowiedzialności objawienia”, ze zrzuconą koroną i złamanym berłem, odpędzoną od krzyża itp., bądź jako drzewo figowe, pokryte bujnym listowiem lecz pozbawione owoców, podczas gdy ecclesia – także w postaci kobiety – prezentowana była jako triumfatorka, obdarzona łaską władczyni lub oblubienica, stojąca u stóp krzyża. Zwłaszcza od XI w. opozycja ta generowała nastroje wrogości wobec wyznawców judaizmu, niejednokrotnie znajdując wyraz w karykaturalnych wyobrażeniach „Pani Synagogi” w traktatach teologicznych, literaturze, grafice, zamieszczanej w modlitewnikach, czy w elementach dekoracji świątyń chrześcijańskich. Z tej postawy wynikało łączenie wszystkiego, co zostało uznane za wrogie chrześcijaństwu lub „prawdziwemu Kościołowi Chrystusowemu”, z „synagogą szatana”. Symbolicznym gestem przełamania tej postawy wrogości i pierwszym tego typu wydarzeniem w dziejach kościoła rzymskokatolickiego była wizyta i przemówienie papieża, Jana Pawła II, w Synagodze Większej w Rzymie w dn. 13 IV 1986. (Zob. też: szames; sztut; szułklaper)