symbolika nagrobków (macew)

symbolika nagrobków (macew)

Symbole na pomnikach nagrobnych Żydów pojawiają się już w starożytności. W katakumbach rzym. spotykamy przedstawienia menory, szofaru, etrogu, co pozwala stwierdzić, że zostali tam pochowani Żydzi. Podobnie symbole znajdujemy na terenie Izraela w katakumbach w Bet Szearim, pochodzących z II-IV w. n.e. W diasporze na nagrobkach żydowskich z okresu wczesnego średniowiecza można spotkać jedynie inskrypcje. Lecz już sama forma nagrobka – pionowa, półkoliście zakończona płyta ( macewa) kojarzy się z bramą, poza którą symbolicznie przechodzą zmarli z życia doczesnego do wiecznego. Symbole zaczynają pojawiać się na nagrobkach żydowskich dopiero w XVI w. Już na siedemnastowiecznych pomnikach niekiedy liczba symboli oraz ich wielkość stwarza wrażenie, że zabrakło miejsca na epitafium i trudno jest określić, czy są to elementy dekoracyjne, czy też symboliczne przedstawienia. Malowanie pomników nagrobnych nadaje im dodatkowy, niesamowity, wręcz nierealny klimat. Mający swe źródło w Dekalogu religijny zakaz przedstawiania postaci ludzkich („Nie uczynisz sobie posągu ani żadnego obrazu tego, co jest na niebie wysoko albo na ziemi nisko, lub w wodzie poniżej ziemi”; Pwt 5,8) obowiązywał także kamieniarzy i rzeźbiarzy żydowskich. Twórcy nagrobków omijali jednak to przykazanie, poprzez rzeźbienie postaci z ptasimi twarzami, lub z obliczami, zakrytymi ręką albo kapeluszem. Często uciekano się do sytuacji pars pro toto – ręka trzyma dzban, monetę, pióro, świecę. Dla podkreślenia żydowskiego pochodzenia zmarłego, już od czasów starożytnych umieszczano na pomnikach różne charakterystyczne symbole, np.: menorę – symbol judaizmu; winne grono – symbol ludu Izraela, owocnej pracy i bogactwa duchowego ( winorośl); lwa – znak pokolenia Judy, który stał się symbolem Izraela po zniknięciu dziesięciu plemion północnych, znak miesiąca aw (por.: Dwanaście Plemion Izraelskich; Dziesięć Zaginionych Plemion); a od XIX w. – wraz z rozwojem ruchu syjonistycznego ( syjonizm; syjonizm na ziemiach polskich) – coraz częściej umieszczano Gwiazdę Dawida, jako symbol Erec Israel. Najczęstszym symbolem nagrobków kobiecych były świeczniki, jako że kobieta strzeże ogniska domowego i zapala świece w czasie wieczerzy szabatowej (por.: szabat; szabasówka; szabaśnik). Tylko na nagrobkach zmarłych mężczyzn umieszczano symbole, które mogły wskazywać na ich pochodzenie z pokolenia Lewiego, tj. dłonie w geście błogosławieństwa, oznaczające, że zmarły był z pochodzenia kohenem z rodu Aarona. Misa i dzban pojawiały się na nagrobkach pozostałych potomków Lewiego ( lewici), którzy przed wiekami pełniąc w Świątyni służbę, m.in. obmywali kohenom ręce przed błogosławieństwem. Niektóre imiona zmarłych symbolizowały wyobrażenia zwierząt, np.: lew – Ariego, Lejba, Judę; jeleń – Cwiego, Hirsza, Naftalego; niedźwiedź – Dowa, Bera; wilk – Wolfa, Zeewa, Beniamina; ptak – Ciporę, Fejgę; gołębica – Jonę itd. (por. pelikan). Umieszczenie wizerunków tych zwierząt mogło też wiązać się z sentencją z traktatu Pirke(j) Awot (5,20): „Bądź silny jak lampart, lekki jak orzeł, rączy jak jeleń, potężny jak lew, aby wypełnić wolę Twego Ojca w niebie” (por. lampart; orzeł). Księgi, to nie tylko symbol zawodu księgarza, ale też uczoności, spełniania religijnego nakazu studiowania Tory i Talmudu. Korona, będąca zwieńczeniem Tory ( korona Tory), a więc symbol pobożności i uczoności, oznaczała, że zmarły swym życiem zasłużył na otrzymanie „korony dobrego imienia” (hebr. keter szem tow). Jeśli była przekrzywiona – znaczyło to, że nieboszczyk był głową rodziny lub gminy; stanowiło też nawiązanie do słów biblijnych „Diadem spadł z naszej głowy…” ( Lm 5,16). Na dobroczynność zmarłego (zmarłej) wskazywało umieszczenie wizerunku skarbonki, często wraz z ręką wrzucającą do niej monetę. Zawód zmarłego symbolicznie wskazywały jego atrybuty, np. gęsie pióro oznaczało sofera przepisującego tekst Tory ( rodał), lancet – mohela dokonującego obrzezań, moździerz – aptekarza, wąż Eskulapa – lekarza, itd. Licznie pojawiające się formy roślinne, np. drzewa, bukiety kwiatów, winna latorośl – mogły stanowić dekorację, ale też symboliczne przedstawienie Drzewa Życia. Złamane drzewo, kwiaty, świece – to również symboliczne przedstawienia nagłej śmierci, nagłego przerwania życia. Na nagrobkach żyd. pojawiają się też symbole przejęte z innych kultur, np. urna, złamana kolumna, gasnąca żagiew, klepsydra, w której przesypują się ziarna życia; czasem występują symbole rodzinne, np. kruk u Rapaportów; jeleń u Aszkenazych.