skarbona

skarbona

(hebr. klaf); skarbonka; puszka (jid. puszke, piszke; hebr. kupat cedaka) – 1. skarbony, zw. też ofiarnicami, na datki charytatywne stanowiły element wyposażenia każdej synagogi, bóżnicy czy domu modlitwy, jak również wszelkiego rodzaju stowarzyszeń dobroczynnych (por. dobroczynność; bractwa; bractwo pogrzebowe; Gemilut chesed; Cedaka G(e)dola). Składano do nich ofiary, m.in. w związku z różnymi wydarzeniami w życiu członków społeczności (zarówno radosnymi, jak i smutnymi – modlitwy za zmarłych, wezwanie do czytania Tory itp.). Umieszczano na nich napisy oraz zdobienia nawiązujące do celu, na który miały zostać przeznaczone składane w nich datki. Czasem nawiązywała do tego sama forma s. (np. s. bractwa pogrzebowego w kształcie nagrobka żydowskiego). S. mające np. kształt tacy krążyły po synagodze, kiedy wierni gromadzili się na modły, zwłaszcza w czasie święta Purim (por. purimowe prezenty), także w części przeznaczonej dla kobiet ( galeria dla kobiet). Za pomocą s. zbierano też datki po domach (przede wszystkim w przeddzień szabatu); podczas wszelkiego rodzaju uroczystości (np. z okazji ślubu; w niektórych gminach lokalne regulacje prawne [ tak(k)anot] zakazywały takiej kwesty w czasie trwania seudat micwa), a także na cmentarzach. Krążący ze s. kwestarze zwani byli gabaej cedaka (por. gabaj), zaś kwestarki – puszke-gabetes. Zbiórkami na remonty i utrzymanie synagogi kierował zarządzający nią gabaj. On też sprawował pieczę nad kluczem do s.; osobiście je zamykał i otwierał. Warunki zbiórki były regulowane statutami prowadzących je stowarzyszeń. Często przewidywano w nich, że kwestarzy powinno być co najmniej dwóch i nie wolno im pozostawiać s. ani na chwilę pod opieką jednego z jałmużników. W synagogach instalowano jedną lub kilka s. na stałe, przybijając je do ściany lub wmurowując w nią. Najczęściej czyniono to w pobliżu wejścia, jako że wielu Żydów miało zwyczaj wrzucać do nich drobne datki, przed wkroczeniem do głównej sali, wraz z rozpoczęciem modłów porannych ( szacharit). S. te były opatrywane inskrypcjami, czasem też zdobieniami. Najstarsza tego typu s. w Polsce znajduje się w Starej Synagodze w Krakowie (obecnie Muzeum Historii i Kultury Żydów Krakowa) i jest opatrzona datą 1407; 2. s. – podobnie, jak i współcześnie – nazywano też niewielki pojemnik przechowywany w domu (najczęściej w kuchni), do którego wrzucano pieniądze przeznaczone na cele charytatywne. W piątek po południu i wieczorem, przed zapaleniem szabasowych świec, przedstawiciele rozmaitych bractw obchodzili żydowskie mieszkania i domy z własnymi s. kwestarskimi. W czasie ich wizyty gospodyni opróżniała domową s., przekazując jej zawartość na cele danego stowarzyszenia; 3. mianem puszke nazywano oszczędności, wygospodarowywane przez zamężną kobietę z pieniędzy, przekazywanych jej przez małżonka na utrzymanie domu. Była to tzw. mała skarbonka (jid., klejne puszke) – oszczędności na „czarną godzinę”, przeznaczane na cele charytatywne lub na szczególne wydatki domowe. Częściej jednak na określenie tych pieniędzy używano słowa knipł. (Zob. też: chaluk(k)a; grosz palestyński; Isserles Mojżesz; Keren ha-Kaj(j)emet le-Israel; Meir Baal ha-Nes; orszak żałobny; symbolika nagrobków)