bractwo

bractwo

(hebr. chewra, l.mn. chewrot; jid. chewre, l.mn. chewres) – stowarzyszenie rel igijne, mające za cel dobroczynność bądź rozwój duchowy swych członków. Ukształtowana w procesie dziejowym struktura funkcjonalna b. była oparta na zasadach demokratycznych, a szczegółowo jego konstytucję regulował statut. Do b. mogli należeć wszyscy członkowie wspólnoty (także kobiety i osoby małoletnie). Struktura wewnętrzna społeczności b. była dwustopniowa: chawerim (hebr., towarzysze) i szamaszim (hebr., służący; szames). Do realizacji swych celów b. używało środków pochodzących ze składek członków, dobrowolnych ofiar, rozmaitych zbiórek oraz innych źródeł. Zarządcą b. był gabaj , wybierany przeważnie na rok. W niektórych wypadkach dokonywano elekcji kilku (nie więcej niż trzech) gabajim i wówczas sprawujący okresowo kierownictwo gabaj nosił miano parnas ha-chodesz (hebr., „przewodniczący miesięczny”; por.: burmistrz kahalny; parnas). Statuty b. często przewidywały też istnienie kontrolera wydatków, który w tym wypadku decydował o nich wraz z gabajem, oraz osoby prowadzącej bracki pinkas. B. obchodziły swe święto piętnastego dnia kislew; po modłach w synagodze ich członkowie gromadzili się na uroczystej uczcie. Stosunki wewnętrzne opierały się na surowej dyscyplinie, którą egzekwowano za pomocą kar (od grzywny aż po wykluczenie ze społeczności b., co wiązało się ze społ. potępieniem). Z tego względu b., cieszące się w społeczności ortodok. wielkim prestiżem, stawały się niejednokrotnie główną siłą oporu przeciw prądom sekularyzacyjnym w kulturze żydowskiej, zwłaszcza od pojawienia się wpływów haskali. Dzieje tej instytucji są nierozerwalnie związane z historią gminy żydowskiej. Wiele dziedzin aktywności późniejszych b., szczególnie w dziedzinie dobroczynności, już w starożytności podejmowały synagogi. Równocześnie najdawniejsze i najważniejsze b., tj. bractwo pogrzebowe – było utożsamiane z gminą i w istocie spełniało pierwotnie większość funkcji społecznych, sprawowanych przez synagogi bądź gminy. Zajmowało się ono bowiem nie tylko – jak w okresie późniejszym – sprawami związanymi z pochówkiem, ale również pomocą biednym, chorym itp. Proces przejmowania przez b. pewnych zadań gminy bądź synagogi dokonał się w średniowieczu, gdy spadające na społeczność żydowską klęski i prześladowania wymusiły intensyfikację działań, zwłaszcza w sferze opieki społecznej. W różnych okresach oraz miejscach relacje między gminą i b. nie były zupełnie jasne, tak że traktowano je niekiedy jak wydziały kahałów. B. stanowiły istotny element samorządu żydowskiego. Rozwijały się niemal całkowicie swobodnie aż do XIX w., kiedy to scentralizowane administracje nowożytnych państw zaczęły obejmować je swą kontrolą (w Rosji pierwsze tego rodzaju regulacje prawne pochodzą z 1835; w Królestwie Polskim, w związku z likwidacją kahałów, zniesiono też w 1822 b. pogrzebowe i inne, lecz w istocie działały one nadal; np. b. pogrzebowe jako „służba pogrzebowa”). Z czasem powstała znaczna liczba różnego rodzaju bractw. B. pogrzebowe, choć utraciło część swych pierwotnych prerogatyw, pozostało aż do II wojny światowej najważniejszą tego typu organizacją, która działała w każdej gminie i cieszyła się – m.in. ze względu na swe funkcje – wielkim mirem w społeczności ortodoksyjnej, mimo że w dużych ośrodkach miejskich część jej zadań przejęły wydziały cmentarne gmin. B. obejmowały swym działaniem rozległe przestrzenie życia społecznego. Trzeba też do nich zaliczyć cechy rzemieślnicze w ich tradycyjnym kształcie (w Polsce aż po XIX w.) i różne organizacje środowiskowe, które – oprócz akcji samopomocowych i samorządowych – prowadziły również synagogi i domy modlitwy (tzw. modlitewnie), organizowały wspólne modły i inne obrządki religijne. (Cechy, które ze względu na zbyt małą liczbę członków nie mogły utrzymywać własnych, oddzielnych modlitewni, posiadały w synagogach własne świeczniki zw. pająkami. Z funduszy cechowych czerpano środki na oświetlenie nimi świątyń w szabasy oraz święta.) W dziedzinie szkolnictwa b. zajmowały się przede wszystkim talmud-torami. Ich zadaniem było nie tylko utrzymywanie szkół, zwłaszcza dla dzieci pochodzących z ubogich rodzin, ale również nadzorowanie procesu nauczania (w tym mełamedów i belfrów) oraz przekazywanych w nich treści. Bardzo rozpowszechnione były b. zajmujące się samokształceniem, a właściwie wspólnymi studiami nad literaturą rabiniczną; ich nazwy były związane z przedmiotem studiów prowadzonych we własnych bądź udostępnianych przez społeczność lokalną be(j)t ha-midraszach, także podczas zbiorowych „sesji” – zwykle w sobotnie popołudnia lub dni większych jarmarków. Do takich b. należały np.: Chewra Misznajot (hebr., Towarzystwo Studiów nad Miszną), Chewra TaNaCh (hebr., Towarzystwo Studiów nad Biblią), Chewra SZAS (hebr., Towarzystwo Studiowania Talmudu), Chewra Chaj(j)e(j) Adam (hebr., Towarzystwo „Życie Człowiecze” – b. studiowania przepisów religijnych, nawiązujące swą nazwą do dzieła A. ben J.M. Danciga, wyd. w 1810). Dodatkowym źródłem dochodów b., które przeznaczano głównie na utrzymanie księgozbioru, bet ha-midraszu bądź modlitewni, były ofiary składane za studia odbyte „w intencji spokoju duszy” zmarłych krewnych donatora. Poza tym istniała znaczna liczba b. poświęcających się działalności charytatywnej; rodzaje owej działalności wynikały przede wszystkim z nakazów talmud., m.in. dotyczyły: opieki nad chorymi (sprawowały je b. noszące nazwy: Bik(k)ur Cholim; Linat ha-Cedek; Ezrat Cholim; Linat ha-Cholim; Miszmeret Cholim); zapewnienia biednym godziwych warunków obchodzenia święta Pesach (por. maot chit(t)im; macówka); świadczenia pomocy biednym dziewczętom albo sierotom, chcącym wyjść za mąż (zbieranie posagu, urządzanie wesela itp.; Hachnasat Kal(l)a); opieki nad biednymi (ogólne stow. charytatywne; Be(j)t-Lechem = hebr., Dom Chleba i Tomche(j) Aniim = hebr., Wspierający Biednych); niesienia pomocy uwięzionym (Tomche(j) Asurim = hebr., Wspierający Więźniów). Wraz z rozwojem prądów sekularyzacyjnych w XIX i XX w. pojawiły się także całkowicie świec. organizacje samopomocowe i charytatywne (np. TOZ). Niektóre z nich bezpośrednio nawiązywały do tradycji b.; np. ruch kas bezprocentowego kredytu ( Gemilut Chasadim i CEKABE). (Zob. też Chesed szel Emet)