gmina

gmina

(w j. hebr. funkcjonowało kilka jej określeń, wśród których najważniejszymi są: 1. kehil(l)a, l.mn. kehil(l)ot; jid. kehiłe, l.mn. kehiłes, któremu najczęściej nadawano znaczenie odnoszące się do społeczności lokalnej; 2. kahal; jid. kool, które wiązano z pojęciem „publiczny”, i nadawano mu zwykle znaczenie odnoszące się do organu samorządu żydowskiego, zwanego w j. pol. „kahałem”) – podstawowy system organizacji życia żydowskiego. G. pojawiła się w historii starożytnego ludu Izraela prawdopodobnie na długo przed porzuceniem przez niego nomadycznego trybu życia. Zmiany wynikające z osiadłego trybu życia i urbanizacji spowodowały wzrost znaczenia starszyzny, sprawującej przede wszystkim władzę sądowniczą, a równocześnie uznawanej za przywódców danej osady (miasta). W okresie niewoli babilońskiej powstały podstawowe struktury, które przez wiele następnych stuleci miały przesądzać o kształcie g., jako samorządu żydowskiego, zwłaszcza w warunkach diaspory. Synagoga stała się wówczas nie tylko domem modlitwy, ale również ośrodkiem życia g., m.in. przez powiązanie z nią szkoły i be(j)t ha-midraszu. Już w początkach II w. p.n.e. społeczność żydowska w Aleksandrii była zorganizowana w g., mającą swój zarząd (grec. gerousia), który kierował jej sprawami, zgodnie z prawem żydowskim, nadzorował wznoszenie synagog, zbierał i wysyłał do Jerozolimy podatki na rzecz Świątyni. Pod panowaniem Rzymu Żydzi mogli mieć swe własne sądy, ferujące wyroki w oparciu o prawo żydowskie, co stało się fundamentem autonomii żydowskiej na czas następnych dwóch tysięcy lat. Po zburzeniu Drugiej Świątyni (70 n.e.) rolę centrum życia żydowskiego pełniły Erec Israel, a następnie Babilonia. Pod świeckim przywództwem, spoczywającym w rękach egzylarchów i religijnym gaonów, ostatecznego kształtu nabierała organizacja g., która budowała cały gmach życia żydowskiego lokalnej społeczności i jej podstawowych instytucji: synagogi, sądów (por.: be(j)t din; sądy żydowskie świeckie), szkół (cheder, jesziwa, talmud-tora), organizacji filantropijnych oraz mykw. W średniowiecznej kulturze aszkenazyjskiej dalej postępował proces tworzenia licznych instytucji społecznych (por. bractwo), obejmujących swym działaniem wszystkie aspekty życia społecznego. G. miewały swe własne statuty (hebr. tak(k)anot ha-kahal), pełniące funkcje konstytucji, regulujących nie tylko funkcjonowanie instytucji publicznych, ale też wiele aspektów życia codziennego jednostki (np. walka ze zbytkiem, prawa dotyczące życia gospodarczego czy stroju). Rozkwit życia g. w Polsce nastąpił od XIV w., zwłaszcza w rezultacie rozwoju autonomii i samorządu żydowskiego (por.: Sejm Żydów Polskich; Sejm Żydów Korony; Sejm Żydów Litwy). Głębsze przemiany w tym systemie nastąpiły wraz z pojawieniem się scentralizowanych nowożytnych państw oraz z postępem procesów emancypacji, asymilacji itp. w XIX i XX w. Na Zachodzie g. stawała się przede wszystkim instytucją organizującą zaspokajanie potrzeb religijnych ludności żydowskiej, z czasem jej kształt zaczął przypominać aparat administracyjny. Proces ten w znacznie mniejszym stopniu dotknął gminy żydowskie w Polsce, zwłaszcza małe, prowincjonalne, w których żyła większość Żydów polskich. (Por. też: kwartał żydowski; maamad; rewir żydowski; szelijech cibur)