be(j)t (ha-)midrasz

be(j)t (ha-)midrasz

(hebr., dom nauki [badania, poszukiwania]); jid. besmedresz, besmedrosz), zwany też przyszkółkiem (por. szuł) – jedna z tradycyjnych instytucji żydowskich, najczęściej związana z miejscem sprawowania kultu. Określenie b. ha-m. było w użyciu w Palestynie już na pocz. II w. p.n.e. ( Syr 51,23), i – choć pierwsze znane przykłady funkcjonowania tej instytucji pochodzą z I w. p.n.e. – według tradycji – b. ha-m. zakładano już w czasach patriarchów (czynił tak np. Sem, syn Noego i jego wnuk – Eber). Początkowo określenie b. ha-m. oznaczało „szkołę”, „uczelnię”, „akademię talmudyczną”, później także „synagogę” (albo „bóżnicę”) lub znajdujący się zazwyczaj przy niej, bądź w jej pobliżu „dom nauki”, gdzie studiowano święte księgi i modlono się, wykorzystując każdą wolną od pracy chwilę. Łączenie funkcji miejsca studiów oraz odprawiania modłów i publicznych nabożeństw wiązało się z dążeniem do maksymalnego wykorzystania czasu na naukę. Toteż często b. ha-m. pełnił zarazem rolę bóżnicy. W wielu środowiskach przyjął się zwyczaj, że pobożni spędzali w nim pewien czas przed, bądź po modłach w synagodze. B. ha-m. był więc miejscem, gdzie spełniano ważny obowiązek religijnego studiowania Prawa (por. micwa), w związku z czym stanowił jedno z najważniejszych centrów życia społeczności ortodoksyjnej (por. judaizm ortodoksyjny). Każdy b. ha-m. posiadał własny księgozbiór, czasem bardzo cenny i bogaty. Nie był on w żaden sposób zabezpieczony czy skatalogowany, a dostęp do półek, ciągnących się wzdłuż ścian, był wolny. Chroniła go przede wszystkim potęga tradycji. W zasadzie korzystali zeń ludzie, którzy porzucili lub zakończyli studia w jesziwach (np. ze względu na sytuację materialną, założenie rodziny itp.). Toteż często wybitni uczeni bądź zaawansowani w studiach talmudycznych spotykali się w jednym b. ha-m. z osobami niezbyt wykształconymi, które z rzadka zdobywały się na spędzenie kilku godzin nad foliałami Talmudu. Jeszcze na przeł. I i II w. n.e. Gamaliel II (Młodszy) domagał się, by do studiów w b. ha-m. byli dopuszczani tylko studenci, odznaczający się wielką prawością. Opozycja przeciw temu poglądowi spowodowała czasowe pozbawienie Gamaliela godności nasiego, a także sprawiła, iż od tej pory drzwi b. ha-m. pozostawały otwarte dla wszystkich chętnych, przez całą dobę. Talmud zawiera kilka przykładów modlitw, które należy odmawiać przy wchodzeniu i opuszczaniu domu studiów. W b. ha-m. formowały się bractwa, tj. stowarzyszenia (zespoły) ludzi, podejmujących studia nad tym samym dziełem literatury rabinicznej, np. nad Miszną, księgą Szulchan Aruch bądź innymi kodeksami, czy Chaj(j)e(j) adam Abrahama ben J.M. Danciga; prowadzono ożywione dyskusje. W b. ha-m. mogli także znajdować pomoc studenci jesziw, albo ubodzy, którzy studiowali, przez co instytucja ta stawała się niejako również ośrodkiem pomocy charytatywnej, a nawet niekiedy pełniła rolę domu noclegowego, gdyż nie mający się gdzie podziać pobożni Żydzi (wędrowcy) spędzali w nim także noce. Często także w b. ha-m. decydowały się sprawy ważne dla całej społeczności gminnej, a niekiedy dochodziło do sporów i kłótni. Z pewnością w niczym nie przypominał on cichej czytelni bibliotecznej. W istocie znaczenie tej instytucji było tak wielkie, że halacha dopuszczała możliwość sprzedaży synagogi, jedynie pod warunkiem zbudowania nowego bet ha-midraszu. (Zob. też Balaam).