parochet

parochet (hebr.; jid. porojches) – w synagodze bogato zdobiona zasłona na aron (ha-)kodesz. Geneza zwyczaju zawieszania p. sięga czasów biblijnych i odwołuje się do nakazów Bożych, odnoszących się do urządzenia Pierwszego Przybytku. Używany współcześnie p. jest odpowiednikiem zasłony, która w Namiocie Spotkania (a potem w Świątyni Jerozolimskiej), oddzielała miejsce Święte (hebr. Kodesz) od Najświętszego ( Święte Świętych), gdzie stała Arka Przymierza (Wj 26,31-34; 2 Krn 3,14). Kryła ona przed oczyma [więcej...]

Polski Słownik Judaistyczny - wersja Beta

Szanowni Państwo!

Udostępniliśmy Polski Słownik Judaistyczny w Portalu Delet.

Jest to wersja testowa (beta), w związku z czym na stronie mogą pojawić się błędy.

Zachęcamy do korzystania.

 

Cukunft

Cukunft (jid., Przyszłość), właśc. Jugent(Jugnt) -Bund „„Cukunft” (jid., Związek Młodzieżowy „Przyszłość”); Żydowska Młodzież Robotnicza „Przyszłość” – organizacja młodzieżowa związana z Bundem, działająca w Polsce na szerszą skalę od 1919. Pierwsze grupy młodzieży, określające się jako „Mały Bund” zaczęły powstawać na początku XX w. na Białorusi, we Włocławku i w Lublinie (jako „Pomoc Bundu”). C. ukształtował się ideologicznie i organizacyjnie w 1916. Prowadził szeroką działalność kulturalno-oświatową [więcej...]

kibuc

kibuc (hebr., zebranie, zgromadzenie) – określenie używane w kilku znaczeniach, które wiążą się z działaniem kolektywnym; 1. osiedle w Palestynie bądź w Izraelu, stanowiące społeczność kolektywnie dzielącą własność środków produkcji oraz odpowiedzialność za zaspakajanie potrzeb wspólnoty i jej członków wraz z rodzinami; początkowo było wyłącznie farmą rolniczą, później coraz częściej łączyło produkcję rolną i przemysłową. Pojęcie k. jest używane zamiennie z terminem kwuca (l.mn. kwucot, hebr., grupa, [więcej...]

haskala

haskala (hebr., edukacja, nauczanie, erudycja, oświecenie; jid. haskole) – nurt w kulturze żydowskiej rozwijający się w Europie od lat 80. XVIII w., powstały pod wpływem oddziaływania haseł oświecenia w krajach europejskich, jak również szeroko rozumianych tradycji nurtu racjonalistycznego w filozofii żydowskiej, począwszy od Majmonidesa i jego zwolenników. Już w latach 40. XVIII w. zaczęły się pojawiać wybitne jednostki, będące jego protagonistami, w tym wielu Żydów pochodzących z terenów [więcej...]

Emanuel Ringelblum

pseud. Menachem (1900 Buczacz – 1944 Warszawa) – historyk, organizator Podziemnego Archiwum Getta Warszawskiego [Czytaj Dalej...]

Rosz ha-Szana

Rosz ha-Szana Rosz ha-Szana (hebr., Początek Roku; jid. Roszeszone) – 1. święto Nowego Roku, zw. też w Polsce Świętem Trąbek, Trąbkami – obchodzone pierwszego i drugiego dnia tiszri, będące początkiem Jamim Noraim, które kończą się w dniu Jom Kipur. Pierwotnie, tzn. w BH święto to określano jako Zichron Terua (hebr., Upamiętnienie Dęcia w Szofar) oraz Jom Terua (hebr., Dzień Dęcia w Szofar). Nazwa R. ha-Sz. pojawia się dopiero w Misznie, gdzie wyliczono cztery daty w kalendarzu żydowskim, będące pierwszym [więcej...]

Wielka Synagoga na Tłomackiem w Warszawie

Wielka Synagoga na Tłomackiem w Warszawie główna synagoga postępowa (reformowana) w Warszawie. Jej geneza sięga 1806, gdy grupa zwolenników haskali, związanych od końca XVIII w. z synagogą Izaaka Flataua przy ul. Daniłowiczowskiej (zw. „niemiecką”), postanowiła ją utrzymać po śmierci założyciela. W 1843-1849 został wzniesiony, a potem rozszerzony, jej budynek w tymże miejscu. Od 1859 wygłaszano w niej kazania w języku polskim (por. Jastrow Markus), co stanowiło zamknięcie procesu polonizacji ugrupownia tzw. postępowców w Warszawie. W [więcej...]

[[tag]]
[[ searchIndexLetter ]]
szukasz
[[searchWord]]
[[parentCategories[0].categoryname]]
[[childCat.categoryname]]
[[childCat2.categoryname]]
Typ dokumentu:
[[docTypeName]]

haseł: [[resultNumer]]
haseł: BRAK
[[article.mainPhoto.description]]
Hasło:

[[article.title]]


WAŻNE DATY:
spis treści:
  1. [[paragraph.paragrTitle]]
  2. Przypisy
  3. Powiązane treści
  4. Bibliografia

tagi:
[[tag.value]],
[[category.categoryname]]
[ [[result.title.charAt(0).toUpperCase()]] ]
[[result.title]] [więcej...]
nie znaleziono wyników
nie znaleziono wyników dla zaczynających się od [[char]] lub
nie znaleziono wyników dla zaczynających się od cyfr
nie znaleziono wyników dla zapytania: "[[searchWord]]"
nie znaleziono wyników dla wybranego zestawu tagów
nie znaleziono wyników dla wybranych kategorii
i typu hasła [[docTypeName]]
[[article.title]]
[[article.shortVersion]]

[[$index + 1]]. [[paragraph.paragrTitle]]
[zwiń] [rozwiń]
[[photodescription]]
Przypisy
[zwiń] [rozwiń]
Powiązane treści
[zwiń] [rozwiń]
Bibliografia
[zwiń] [rozwiń]
Autor: [[article.author]]

gminy (kahały) żydowskie w Polsce

gminy (kahały) żydowskie w Polsce

podstawowe ogniwo samorządu żydowskiego, najczęściej obejmujące Żydów (pełniących funkcję głowy rodziny) mieszkających w jakimś skupisku, czasem również żyjących w jego pobliżu (np. w podmiejskich wsiach; w okresie staropolskim kahałom mogły być podporządkowane tzw. przykahałki). Za pierwszą, poświadczoną znaleziskami archeologicznymi gminę na ziemiach polskich może być uznana gmina wrocławska, gdyż fakt jej istnienia wiązał się z posiadaniem własnej synagogi i cmentarza, a najstarszy tamtejszy nagrobek pochodzi z 1203 (cmentarze żydowskie w Polsce), choć zapewne skupiska żydowskie istniały na ziemiach polskich już wcześniej. Statut Kaliski Bolesława Pobożnego (1264) zapewniał Żydom swobodę organizowania kahałów oraz prawo sądzenia spraw między nimi przez sądy kahalne (sądy żydowskie świeckie), z możliwością odwołania się do sądu książęcego. Przywilej ten, stanowiący wzorzec dla późniejszych przywilejów generalnych, stał się podstawą dalszego rozwoju organizacji g.ż. w P. W okresie rozkwitu samorządu żydowskiego w Rzeczpospolitej nowożytna gmina stanowiła najniższy (trzeci) jego szczebel. G.ż. w P. prowadziły wśród Żydów działalność administracyjno-skarbową, sądowniczą, religijną, wychowawczą oraz udzielały współziomkom pomocy w sprawach gospodarczych. Ich ustrój i organizacja opierały się na tradycyjnym prawie biblijnym i talmudycznym; wzorowano się też na gminach zachodnioeuropejskich, szczególnie niemieckich. Na czele g.ż. w P. stał zarząd; elitę kahalną tworzyli seniorzy, towim (łac. boni viri) i kahalnicy. Najważniejszą władzę stanowili seniorzy, których liczba w poszczególnych gminach wahała się od trzech do pięciu. Co miesiąc, inny członek senioratu obejmował przewodnictwo zarządu gminy. Burmistrz kahalny reprezentował władze gminy na zewnątrz. Towim byli asesorami sądu wojewodzińskiego bądź kahalnego. Kahalnicy przeważnie kierowali komisjami i bractwami. Na Litwie gminy zorganizowano podobnie jak w Koronie, jedynie obok towim występowali tzw. ważni (hebr. ik(k)urim); zakres ich obowiązków nie jest dziś znany. W gminach działały komisje: przyznawania obywatelstwa gminnego, ustawodawcza, skarbowa, zbierania pieniędzy na utrzymanie gmin w Erec Israel (por. grosz palestyński), nadzoru moralnego oraz przestrzegania przepisów religijnych i dobrych obyczajów, walki z luksusem, odmawiania Psalmów, bóżnicza, szkolna, dobroczynności (por. dobroczynność), kobieca, kontroli dokładności miar i wag oraz targowa, przestrzegania czystości (por. czystość rytualna), a także bractwa cechowe i pogrzebowe (bractwo pogrzebowe). W g.ż. w P. zatrudniano płatnych urzędników: rabinów, rektorów jesziw, kaznodziejów, wierników, syndyków, szkolników, kantorów, pisarzy (sofer), nauczycieli (mełamed) i rzezaków (szojchet). Sprawy sporne między Żydami a chrześcijanami rozpatrywały trzy grupy sądów gminnych: duchowne (be(j)t din), świeckie i mieszane. Coroczne wybory do władz gminy można zaliczyć do pośrednich, gdyż w zasadzie polegały na losowaniu elektorów, którzy następnie wybierali (mianowali) członków władz. Według spisu z 1764–1765, w Koronie istniały 823 zorganizowane w gminy skupiska żydowskie. W okresie przedrozbiorowym wszystkie blaski i cienie samorządu żydowskiego w ówczesnej Polsce dotyczyły także gmin. Instytucje te cieszyły się większym, niż gdziekolwiek indziej w dziejach diaspory zakresem autonomii, ale z czasem, w ich władzach uwidoczniły się wpływy oligarchii, co wywoływało konflikty społeczne i personalne. Rosło też ich zadłużenie, wywołane wzmożonymi obciążeniami fiskalnymi w niszczonym wojnami i podupadającym gospodarczo kraju, tym bardziej, że szlachta i duchowieństwo traktowały je jak quasi-banki, w których chętnie lokowano pieniądze. W okres rozbiorów g.ż. w P. wkraczały poważnie osłabione, zaś państwa zaborcze, będąc scentralizowanymi monarchiami absolutnymi, m.in. dążyły do ograniczenia ich praw, w których dostrzegały zagrożenie dla spoistości swej władzy. W Królestwie Polskim ostateczną likwidację kahałów przeprowadzono w 1821, zmieniając je w dozory bóżnicze, podległe władzom miejskim. Zaczynem przemian w działaniu gmin było przejęcie władzy w gminie warszawskiej w 1871 przez asymilatorów, pod przewodem L. Natansona. Wkrótce przekształcili oni tamtejszy Dozór Bóżniczy w nowocześnie funkcjonujący Zarząd Gminy, opierający działalność na poborze podatku, zwanym etatem (w małych gminach miał on mniejsze znaczenie, nawet w okresie międzywojennym). Jeszcze przed I wojną światową walkę o władzę w gminie warszawskiej podjęły środowiska związane z ruchem odrodzenia narodowego (ugrupowania syjonistyczne, np. w 1905). Podczas wojny jednak objawił się niedowład organizacji gminnej, która nie mogła sprostać wielu wyzwaniom (m.in. udzielaniu pomocy licznym uchodźcom), na tle sprężystej działalności żydowskiej organizacji samopomocowych, co doprowadziło do czasowego włączenia przedstawicieli ugrupowań narodowych do pracy w warszawskim Zarządzie Gminy. 1 XI 1916 okupanci niemieccy wydali rozporządzenie, dotyczące organizacji Żydowskich Towarzystw Religijnych na terenie byłego Królestwa Polskiego, które nadawało gminom przede wszystkim charakter religijny. Za panowania Mikołaja I na wcielonych do Cesarstwa Rosyjskiego Kresach Wschodnich kahały traktowane były na zasadzie odpowiedzialności zbiorowej (m.in. w 1827 ukaz o powinności wojskowej nakładał na nie w tej formie obowiązek dostarczania rekrutów). Statut z 1835 sprowadzał gminy do poziomu agend podatkowo-wojskowych, przyczyniając się do ich likwidacji, jako struktur autonomicznych. Doprowadziło to m.in. do mianowania tzw. urzędowych (kazionnych) rabinów, narzuconych przez władze (por. rabinat). Proces ten zakończył się w 1844; znaczną część funkcji społecznej gminy przejęła instytucja Cedaka G(e)dola. W Galicji, na mocy reform józefińskich, zniesiono kahały i utworzono dozory bóżnicze o ograniczonych kompetencjach, które realnie przejęły ich rolę, lecz były bardzo słabe. Żądanie zniesienia wyjątkowego statusu Żydów, wysunięte przez sejm galicyjski w 1868, groziło likwidacją gmin. Miały one działać na podstawie własnych statutów, dzięki ustawie rządowej z 1890 o Izraelickim Towarzystwie Religijnym. Wprowadzała ona pewne założenia ramowe, pozostawiając szczegółowe ustalenia statutom poszczególnych gmin. Jej wydanie poprzedziły dyskusje, również potem wywołała burzliwe kontrowersje wszystkich sił liczących się w życiu żydowskim. W zaborze pruskim, po początkowym ograniczaniu praw samorządu żydowskiego, na podstawie Tymczasowego zarządzenia względem żydostwa w Wielkim Księstwie Poznańskim, wydanego w 1833, gmina miała mieć charakter korporacji, stanowiącej podstawę samorządu etniczno-wyznaniowego. Ujednolicenie praw Żydów w państwie pruskim w 1847 odnosiło się w Wielkopolskim Księstwie Poznańskim wyłącznie do tzw. Żydów naturalizowanych, którzy ulegli szybkiej germanizacji i emigrowali, tak więc status gminy w tej prowincji praktycznie nie uległ zmianie. W Polsce Odrodzonej punktem wyjścia dla organizacji prawnej gmin były wspomniane przepisy, wydane przez Niemców na terenie okupowanej przez nich Kongresówki. Dekret Naczelnika Państwa z 7 II 1919 był ich formalną nowelizacją, sankcjonującą reigijny charakter gmin. Stwarzał im jednak możliwości obejmowania działaniem innych przestrzeni życia społecznego oraz dopuszczał gromadzenie na ten cel funduszy, poprzez pobieranie podatku gminnego. Początkowo przepisy te obowiązywały tylko na terenie byłego Królestwa Polskiego. Z czasem jednak, rozporządzeniem Prezydenta RP z 1927, kilkakrotnie później modyfikowanym, ich działanie zostało rozciągnięte na teren całej Rzeczpospolitej. Według tych przepisów, Żydzi w Polsce tworzyli Związek (początkowo określany jako Towarzystwo) Religijny o charakterze publiczno-prawnym, składający się z gmin i kierowany przez Radę Religijną. Do kompetencji gmin należały wszystkie sprawy wyznaniowe, a nadto – w dość nieprecyzyjnie określonym zakresie – społeczno-filantropijne i kulturalne. Władzę nadzorczą nad nimi powierzono początkowo MWRiOP, później dzielącemu te kompetencje z wojewodami i Komisarzem Rządu na m.st. Warszawę. Ponieważ realizacja postulatów dotyczących wyłonienia reprezentacji interesów ludności żydowskiej (także w postaci zapowiedzianego Związku Religijnego) nie doszła do skutku, w okresie międzywojennym – zwłaszcza w latach 30. – podejmowano bezskuteczne próby powołania związków gmin, czy to regionalnych czy ogólnokrajowych, w postaci Związku Żydowskich Gmin Wyznaniowych w Polsce (hebr. Waad ha-Kehilot). Tylko dwie g.ż. w P. liczyły przeszło 100 tys. członków (Warszawa i Łódź); jedna nieco poniżej 100 tys. (Lwów); osiem po 50–80 tys. (Wilno, Kraków, Białystok, Lublin, Radom, Stanisławów, Częstochowa, Równe); a 155 gmin po 2–5 tys. członków. Mniejsze gminy, ale także część większych (np. Kraków), nie posiadały środków na rozwinięcie szerszej działalności. Urzędowy podział gmin, który determinował – zgodnie z prawem – liczbę członków ich rad i zarządów, wykazuje, że na terenie II Rzeczpospolitej znajdowało się 81 gmin dużych i aż 737 małych. Namiastką gminy w okresie Holokaustu, a właściwie przedłużeniem administracji okupacyjnej na terenie gett (getta w okresie Holokaustu), były Judenraty. Po II wojnie światowej wiele kompetencji społecznych gmin przejęły struktury związane z CKŻP, natomiast sprawy religijne Komitet Organizacyjny Żydowskich Kongregacji Wyznaniowych oraz Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego w Polsce. (Por. też: batlan; delegaci kahalni; etat; gabaj; „Głos Gminy Żydowskiej”; Muzeum Starożytności Żydowskich im. Mathiasa Bersohna przy Gminie Żydowskiej w Warszawie; Muzeum Żydowskiej Gminy Wyznaniowej we Lwowie; okreg; parafia żydowska; parnas; pinkas; symplarz; szalijach).

Polski Słownik Judaistyczny

Prezentujemy Polski Słownik Judaistyczny (PSJ) w nowej, odświeżonej formie.  

PSJ umożliwia szybki i wygodny dostęp do blisko czterech tysięcy haseł dotyczących kultury i historii Żydów polskich. Słownik przybliża użytkownikom takie zagadnienia jak religia, nauka, obyczaje, sztuka, polityka, życie codzienne i gospodarcze. Bardzo ważną i dużą część słownika stanowią biogramy najwybitniejszych przedstawicieli świata kultury żydowskiej oraz polsko-żydowskiej. PSJ stanowi idealny punkt wyjścia do dalszych poszukiwań i badan nad kulturą żydowską. Stanowi także przydatne narzędzie dla wszystkich zajmujących się działalnością edukacyjną i kulturalną.  

Polski Słownik Judaistyczny powstał jako praca zbiorowa pod. red. Zofii Borzymińskiej i Rafała Żebrowskiego. 

Projekt będzie stopniowo rozwijany we współpracy ze specjalistami i pracownikami Żydowskiego Instytutu Historycznego. Powstałe nowe hasła słownikowe zostaną zaktualizowane w oparciu o najnowsze badania i stan wiedzy. Wybrane zagadnienia zostaną uzupełnione o materiały wizualne oraz linki do plików źródłowych.  

Przypomnij

[[error]]

To pole jest wymagane.
Nazwa użytkownika musi mieć najwyżej 30 znaków.
Nazwa użytkownika musi mieć co najmniej 2 znaki.
[[error]]
To pole jest wymagane.
[[error]]
To pole jest wymagane.
Adresy różnią się od siebie.
To pole jest wymagane.
Hasło musi zawierać co najmniej 6 znaków, w tym małą literę, wielką literę oraz cyfrę.
To pole jest wymagane.
Hasła różnią się od siebie.
Rok urodzenia musi składać się z 4 cyfr.
Nieprawidłowy rok urodzenia
[[error]]

Pola oznaczone * są obowiązkowe. Klikając przycisk „załóż konto”, akceptujesz nasz Regulamin oraz potwierdzasz zapoznanie się z Zasadami dotyczącymi danych, w tym z Zasadami stosowania plików cookie.

Dziękujemy za założenie konta w portalu Delet. Aby w pełni korzystać z możliwości portalu, musisz aktywować konto. Na podany adres email został wysłany link aktywacyjny. Jeśli nie dostałeś linka aktywacyjnego, zobacz, co możesz zrobić w FAQ.

Twoje konto w portalu Delet nie jest jeszcze aktywne, kliknij w link aktywacyjny w przesłanym emailu (jeśli nie otrzymałeś maila aktywacyjnego w ciągu godziny, sprawdź folder spam) lub wyślij mail aktywacyjny ponownie. W razie problemów skontaktuj się z administratorem.

Zbyt wiele razy został wpisany niepoprawny mail lub hasło.
Kolejną próbę będzie można podjąć za 5 minut.

Twoje konto zostało aktywowane!

To pole jest wymagane.

Na twój podany przy rejestracji adres email zostanie przesłany link umożlwiający zmianę hasła.

To pole jest wymagane.
Hasło musi zawierać co najmniej 6 znaków, w tym małą literę, wielką literę oraz cyfrę.
To pole jest wymagane.
Hasła różnią się od siebie.

Twoje hasło zostało zmienione.

Nie udało się zmienić hasła.

[[error]]

Nowy zbiór

To pole jest wymagane.
Opis może mieć najwyżej 200 znaków.
Opis musi mieć co najmniej 2 znaki.
POL ENG

Pola oznaczone * są obowiązkowe.

[[infoContent]]