mełamed

mełamed

(jid.; hebr., melamed = nauczyciel, zwłaszcza nauczyciel w chederze, od hebr. lam(m)ed = uczyć, nauczać, poprzez melam(m)edut = nauczanie [szczególnie w chederze]) – nauczyciel w chederze, będący często także jego właścicielem; dardeke mełamed (hebrajskie, mełamed dardeke(j) = nauczyciel małych dzieci; dardak = małe dziecko, początkujący uczeń) – pedagog nauczający najmłodszych uczniów chederu czytania i pisania. Liczba uczniów na niższym poziomie nauczania sięgała nawet 40, co zmuszało m. do korzystania z pomocy belfra (którego czasem również nazywano mełamedem). Status społeczny m. – mimo ważkiej roli, jaką spełniał w życiu społeczności żydowskiej – na ogół nie był zbyt wysoki, podobnie jak jego dochody. W okresie rozwiniętej autonomii Żydów kontrolę nad poziomem nauczania sprawowały gminy (w Polsce w czasach przedrozbiorowych do połowy XVIII wieku). Kahały wyznaczały także często minimalną bądź maksymalną kwotę wynagrodzenia za nauczanie w chederze. Władze scentralizowanych monarchii zaborczych wielokrotnie próbowały przejąć bodaj częściową kontrolę nad chederami i wprząc m. w realizację własnych zamierzeń. Najwyraźniej tendencja ta dała o sobie znać w zaborze rosyjskim. W 1844-1893 kilkanaście razy wydawano przepisy, dotyczące tej grupy zawodowej w strefie osiadłości (dla Królestwa Polskiego wydano osobne prawa w 1888), nie licząc zarządzeń administracyjnych niższej rangi. Wiele z nich miało na celu nasilenie wpływów zaborcy na społeczność żydowską (np. w 1849 zażądano od m. potwierdzenia znajomości języka rosyjskiego i niemieckiego). W praktyce jednak spora część m. nie przestrzegała większości tych nakazów (w 1894 w strefie osiadłości – tylko według oficjalnych statystyk – było 10 603 m.; w Królestwie Polskim – 3 814). Kiedy zelżał ucisk carski, podjęto próbę emancypacji części tego środowiska; jej wyrazem było powstanie w 1906 w Warszawie Związku Właścicieli Chederów i Szkół Początkowych. Łączenie szkoły, w której dzieci przebywały praktycznie przez cały dzień, z niezamożnym z zasady domem m., prowadziło do tego, że często placówki te znajdowały się w opłakanym stanie higienicznym. Nauczanie, oparte na pamięciowym, mechanicznym opanowaniu materiału, brak używania bardziej wyrafinowanych technik pedagogicznych, oraz częsta praktyka stosowania kar cielesnych, obniżały ocenę wartości pracy m. Metody i warunki ich pracy zostały poddane druzgocącej krytyce zwolenników postępu już w XIX wieku. Z tego względu w publicystyce m. często stawał się symbolem wstecznictwa i ciemnoty. Natomiast we wspomnieniach uczniów i – nieco rzadziej – w literaturze pięknej można spotkać wiele ciepłych wzmianek o nich, jako o ludziach poświęcających całe życie edukacji dzieci. (Informacje dotyczące okresu międzywojennego – zob. w: cheder)