cmentarze żydowskie w Polsce

cmentarze żydowskie w Polsce

Jednym z najważniejszych zadań gmin żydowskich powstających na ziemiach Rzeczypospolitej było uzyskanie miejsca na założenie cmentarza (por. gminy żydowskie w Polsce). Jego usytuowanie zależało nie tylko od żydowskich nakazów religijnych, ale także od warunków, na jakich Żydzi zostali przyjęci do miasta. C.ż. w P. mieściły się w obrębie murów miejskich, nieraz przy synagogach, a często – z braku miejsca – poza murami miasta. W przywilejach dla Żydów wielkopolskich, nadanych przez księcia Bolesława Pobożnego w 1264 ( Statut Kaliski), rozszerzonych przez króla Kazimierza Wielkiego na Żydów całej Polski (por. Kazimierza I Wielkiego polityka wobec Żydów), zapisano: „Jeśliby chrześcijanin w jakikolwiek sposób spustoszył lub najechał ich [tj. Żydów] cmentarz, zarządzamy, aby surowo został ukarany, według zwyczaju i praw naszej ziemi, a całe jego mienie, jakkolwiek nazywałoby się, przeszło do naszego skarbca”. Cmentarze znikały wraz z likwidacją gmin, gdy miasta otrzymywały przywilej de non tolerandis judaeis. Wszystkie zakazy osiedlania się Żydów i zakładania cmentarzy zostały zniesione dopiero w 2. poł. XIX w. Najstarszy zachowany w Polsce nagrobek pochodzi ze zniszczonego w 1345 cmentarza we Wrocławiu (odnaleziony w 1917). Jest to pomnik Dawida syna Szaloma, zm. w 1203 (obecnie w murze cmentarza przy ul. Ślężnej). Najstarsza wiadomość o zakupie gruntu pod cmentarz żydowski pochodzi z 1287 z Kalisza (teren cmentarza zniszczonego przez Niemców podczas II wojny światowej został zabudowany w l. 70. XX w.). Nienaruszony od 1541 nagrobek Josefa Kopelmana znajduje się na cmentarzu w Lublinie przy ul. Kalinowszczyzna. Część c.ż. w P. została doszczętnie zniszczona w czasie okupacji niemieckiej. Kamieni nagrobnych, zwłaszcza w małych miasteczkach, używano do brukowania dróg i ulic. Po wojnie opuszczone cmentarze stały się źródłem kamienia budowlanego dla okolicznych mieszkańców. Władze nie przeszkadzały, a niektórymi zarządzeniami wręcz wspomagały takie działania. Zgodnie ze stanem z dn. 31 XII 1994, zebrano dane o 1056 c.ż. w P. Ok. 400 z nich to puste miejsca, bez nagrobków, najczęściej zarośnięte krzewami i drzewami; ok. 260 terenów cmentarnych po wojnie zabudowano; na pozostałych 400 znajdują się jeszcze pomniki nagrobne (najstarsze, sprzed 1800, zachowały się na 60 z nich). Ok. 150 c.ż. w P. zostało wpisane do rejestru zabytków; jedynie na ok. 10 odbywają się obecnie pochówki (por. pogrzeb).