dozór bóżniczy

dozór bóżniczy

organ samorządu gmin żydowskich w Królestwie Polskim, powołany do życia zarządzeniami władz administracyjnych, a następnie ukazem carskim z 20 XII 1821 (1 I 1822); ogólna liczba d.b. w tym czasie sięgała 327. Utworzenie d.b. motywowano koniecznością „obrony” Żydów przed samowolą i uciskiem kahałów. W istocie chodziło o ograniczenie zakresu działania oraz objęcie ich ściślejszą kontrolą. Początkowo w skład każdego d.b. wchodził rabin i trzech członków, wybieranych przez cztery klasy członków społeczności żydowskiej, opłacających składki na rzecz d.b. (w przeciwieństwie do ubogich, którzy stanowili klasę piątą). Jeśli w skład danej społeczności wchodziła większa grupa Żydów, mieszkających w okolicznych wsiach, od 1829 musieli oni mieć w d.b. swego przedstawiciela. Okazało się także, że w niektórych miastach trzeba było wyznaczyć więcej niż jeden okręg bóżniczy. Początkowo trudno było znaleźć kandydatów do objęcia stanowiska członka d.b., otoczonego niechęcią ortodoksów. Zachętę stanowić miało, obowiązujące od 1826, zwolnienie z opłat na rzecz gminy przez cały czas sprawowania urzędu i potem jeszcze przez kolejne trzy lata. Po okr. wzmożonego zainteresowania ludzi ubogich tymi stanowiskami, coraz częściej zaczęli je zajmować zamożni, w tym również maskile i postępowcy, w związku z czym od 1849 wspomniane uwolnienie od opłat obowiązywało tylko w czasie sprawowania funkcji w d.b. W pierwszej fazie instytucje te miały bardzo ograniczone kompetencje, związane głównie z organizacją zaspokajania potrzeb religijnych społeczności żydowskiej; rozkład i pobór podatków żydowskich został przeniesiony na komisje wojewódzkie i na Urząd Municypalny m. Warszawy ( d.b. miały im jedynie udzielać pomocy w tej dziedzinie). Do precyzyjnego określenia zakresu kompetencji d.b. nigdy nie doszło (magistrat warsz. dążył do tego usilnie na pocz. l. 50. XIX w.). Obszar spraw kontrolowanych przez nie w znacznej mierze zależał od przedsiębiorczości urzędników, sprawujących w nich władzę (w 1822 zostały zniesione bractwa rel., w tym pogrzebowe [ bractwo pogrzebowe], a czynności ich – o ile dotyczyły składek religijnych – przejęły d.b., co jednak nie spowodowało automatycznie całkowitego zaprzestania działalności przez te głęboko osadzone w tradycji żydowskiej organizacje); finanse d.b. były poddane kontroli władz administracyjnych, a kasami bóżniczymi zawiadywali kasjerzy miejscy (od 1827). W 1871 namiestnik Królestwa Polskiego wydał przepisy dotyczące ordynacji wyborczej do d.b., określonego po raz pierwszy jako Zarząd Warszawskiej Gminy Starozakonnych. Ustalały one cenzus majątkowy dla posiadających prawo wyborcze, udzielając go osobom, które płaciły składkę roczną w wysokości minimum 15 rs. Reforma ta przyczyniła się do przejęcia w warsz. gminie władzy przez tzw. postępowców, pod wodzą L. Natansona, który doprowadził do szczególnego rozszerzenia zarówno kompetencji d.b., jak i obszaru ich działania. D.b. istniały do końca okresu rozbiorowego.