rabinat

rabinat

(hebr. rabanut; jid. rabones) – urząd sprawowany przez rabina (w jego zakres wchodziło nauczanie, sądzenie, stwierdzanie koszerności; kaszer), oficjalnie uznany przez gminę (kahał; por. rabin pokątny); w węższym rozumieniu tego słowa – kolegium rabinów, względnie rabinów i daj(j)anów, oficjalnie uznanych przez gminę. Już w okresie gaonów i egzylarchów pojawiła się tendencja do mianowania uczonego przywódcą danej gminy oraz przewodniczącym miejscowego sądu, mimo kolegialności be(j)t dinu (por.: sanhedryn; głos większości). Na przełomie X i XI w. zaczął się upowszechniać zwyczaj wybierania duchowego przewodnika gminnego w drodze wyborów, dokonywanych przez lokalne społeczności. Przewodnicy ci nie tworzyli struktury hierarchicznej (podobnej do organizacji kościelnej). Jeśli już można mówić o poczuciu hierarchii wśród rabinów, to należy stwierdzić, że była ona pochodną uznania, jakim cieszyli się ze względu na uczoność oraz osobiste przymioty moralne, a do pewnego stopnia – także znaczenie gminy, w której sprawowali swój urząd. Nie pełnili też funkcji, upodabniających ich do stanu kapłańskiego. Przez wieki takie przejawy aktywności członków r., jak przewodniczenie modłom, błogosławienie wiernych, udzielanie ślubów i asystowanie w pogrzebach, nie było integralną częścią sprawowania tego urzędu, lecz zależało od lokalnych bądź indywidualnych tradycji, lub skłonności. Zmiany w tej sferze przyniósł dopiero wiek XIX, pod wpływem judaizmu reformowanego i nowożytnych scentralizowanych państw, wymuszających przejęcie przez r. niektórych funkcji, jakie pełnili urzędnicy stanu cywilnego. Natomiast nadzór nad zawieraniem małżeństw, a zwłaszcza nad procedurami rozwodowymi ( rozwód) zawsze było integralną częścią sprawowania r., a opłaty przy tym wnoszone – zalążkiem płacy członków r. (nauczanie Tory winno być – zgodnie z pouczeniem talmudycznym – bezinteresowne). Przyjmowanie zapłaty formalnie umożliwiło przyjęcie, że stanowi ona rekompensatę za stracony czas członków r. Najwcześniejsze wzmianki o pobieraniu przez nich „pensji” pochodzą z XIV w. W czasach nowożytnych przyjęło się zawieranie formalnego kontraktu między członkiem r. i społecznością gminy ( kehila). Ten szczególny związek między r. i lokalną wspólnotą wśród Żydów aszkenazyjskich znalazł dodatkowy wymiar w upowszechniającym się od XV w. określeniu manhig (hebr., przywódca, przewodnik). Przyjęcie praw (w tym okresie trwania kontraktu, jeśli zawierano go na czas ograniczony, określenie płacy, warunków zamieszkania itp.) i obowiązków (wyliczenie zobowiązań, dotyczących np. liczby kazań, które będą wygłaszane) przez członka r., oraz ich określenie, ustalano w dokumencie zw. ktaw rabanut. Był to list, zawierający formułę mianowania i przyjęcia stanowiska (czasem były to dwa odrębne dokumenty). Innym przejawem instytucjonalizacji r. stała się w różnych krajach praktyka mianowania tzw. naczelnych rabinów (w Polsce rabinów generalnych i rabinów ziemskich). Natomiast od XIV w. obowiązywała zasada mara de-atra (aram., dosł.: mistrz miejscowości), według której w danej gminie jeden rabin sprawował funkcje r., a inni uczeni byli podporządkowani jego urzędowi. Specyfiką funkcjonowania r. w Rzeczpospolitej Obojga Narodów było połączenie tego urzędu ze stanowiskiem rosz jesziwy w danym ośrodku. Wraz ze wzrostem liczebnym skupisk żydowskich, funkcjonowanie r. uległo skomplikowaniu, gdyż jeden rabin nie był w stanie zaspokajać oczekiwań całej społeczności. Początkowo rozwiązaniem tego problemu było dodawanie mu pomocników ( darszan [podrabinek]). Jednak w końcu duże gminy musiały zacząć zatrudniać wielu rabinów, którzy tworzyli kolegialny r. (czasem jego członkowie wykonywali swe obowiązki w tzw. okręgach rabinackich, na które podzielona była gmina, bądź – jako rabini pozaokręgowi – zajmowali się wyodrębnioną grupą wyznawców judaizmu, np. zwolennikami judaizmu reformowanego). Przewodniczącym r. był naczelny rabin, sprawujący jednocześnie funkcję przewodniczącego sądu rabinackiego; jednak jego ustanowienie nie było konieczne (np. w Warszawie ostatnim rabinem naczelnym był J. Gesundheit). W takim przypadku członkowie r. kolejno przez pewien określony czas pełnili funkcje aw bet din. Kolegialny r. formalnie posiadał autorytet równy renomie swych członków, choć w praktyce głos r. wielkich gmin (Warszawy, Wilna, Lwowa, Krakowa) miał znaczenie szczególne. Mimo iż w czasach porozbiorowych władze zaborcze starały się wywierać presję na wybór odpowiednich – z ich punktu widzenia – członków r., to jednak społeczności lokalne stawiały skuteczny opór tym zakusom, w ostateczności zmuszając niechcianego rabina do ustąpienia. Skrajnym przypadkiem owych nacisków było narzucanie przez rosyjskie władze gminom na ziemiach wcielonych do Cesarstwa tzw. rabinów „kazionnych” (tj. „państwowych” [urzędowych]; od ros. kazionnyj = skarbowy, służbowy, państwowy, urzędowy). Niektórzy z nich, zupełnie pozbawieni kwalifikacji, nie byli akceptowani przez lokalne społeczności, choć pobierali pensje. W zasadzie, funkcje r. ograniczały się wyłącznie do kwestii religijnych, jednak ich autorytet wśród Żydów ortodoksyjnych był tak duży, że czasem ich członkowie bywali zmuszani do zabierania głosu w żywotnych sprawach całej społeczności (np. apele r. o wsparcie obrony państwa w czasie wojny polsko-bolszewickiej bądź o udział Żydów w zbiórkach społecznych na rzecz wojska przed 1939). Próby wciągania r. do rozgrywek niezwiązanych z religią (np. wyeliminowanie konkurencji, dzięki uzyskaniu zaświadczenia o niekoszerności produktów jakiejś firmy) obniżały prestiż tej instytucji.