TOZ

TOZ

właśc. Towarzystwo Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej w Polsce (jid. Gezełszaft cu Baszicn dos Gezunt baj Jidn) – żydowska organizacja społeczna, stawiająca sobie za cel krzewienie idei medycyny zapobiegawczej, higieny, edukacji medycznej, a także lecznictwa publicznego i opieki nad dziećmi. Została założona w Petersburgu w 1912, jako Obszczestwo Zdrawoochranienija Jewrejew (OZE). Jej główna siedziba (do 1921) znajdowała się w Piotrogrodzie, a potem została przeniesiona do Berlina. Po I wojnie światowej jej oddziały powstawały w różnych krajach, głównie w Europie. Po 1945 rozwijała się nadal głównie w krajach Afryki Północnej i Ameryki Południowej oraz w Izraelu, gdzie w latach 60. jej placówki i działania przejęły państwowa służba zdrowia i prywatne organizacje. W Polsce w 1921 krajowy TOZ ogłosił autonomię, jednak berliń. centrala OZE nadal nie tylko wspierała swój polski oddział, ale też prowadziła własne akcje, zwłaszcza propagandowe. Prezesem TOZ-u został Gerszon Lewin, którego – jako prezes honorowy – zastępował S. Goldflamm. Początkowo organizacja prowadziła działalność tylko w kilku regionach, od 1923 objęła nią cały kraj. I wojna świat. i pogromy sprawiły, że utworzenie organizacji roztaczającej opiekę medyczną nad ludnością żydowską stało się bardzo ważne (m.in. walczyła ona z chorobami zakaźnymi przeradzającymi się w epidemie). Potrzeba ta dotyczyła zwłykłych Żydów żyjących we wschodnich województwach, gdzie stan wojny, utrzymujący się aż do pokoju ryskiego (1921), uniemożliwiał korzystanie z funduszy państwowych. TOZ stawiał sobie za cel przede wszystkim działania prewencyjne, skoncentrowane na zapobieganiu rozprzestrzeniania się chorób oczu, skóry i gruźlicy. W tym celu zakładano kliniki, domy rekonwalescencyjne, wprowadzono prześwietlenia. Wydawano też periodyki: „Fołks-Gezund” (jid., Zdrowie Ludu; Wilno a potem Wilno-Warszawa, od marca 1923 do 1937), miesięcznik, który miał charakter ogólny; „Dos Gezund” (jid., Zdrowie) – dla młodzieży szkolnej i „Medycyna Społeczna – Socjałe Medicin” (Warszawa, 1932-1936) – czasopismo o charakterze społecznym, a także „Wiadomości TOZ'u – TOZ Jedyes [właśc. Jedijes]” (Warszawa, 1929-1931; noszące początkowo nazwę „Z Działalności TOZ'u”); oraz serię popularnych broszur. Popularyzacji podstawowej wiedzy medycznej i zasad higieny poświęcony też był dokumentalny film oświatowy Ba-maawak al ha-brijut (hebr., W walce o zdrowie), zrealizowany w 1937. Opiekowano się również opóźnionymi w rozwoju i chorymi psychicznie. Poza prowadzeniem własnych instytucji, TOZ udzielał pomocy żydowskim szpitalom. W 1939 prowadził ponad 300 instytucji medycznych i sanitarnych w 50 miejscowościach, zatrudniając ok. 1 tys. osób; roczne składki członkowskie wpłacało 15 tys. osób, udzielających TOZ-owi poparcia. Pomocy udzielał mu także Joint. Podczas II wojny światowej (do 1942) TOZ próbował pomagać ofiarom głodu i epidemii. W 1942, na rozkaz władz niemieckich, wszystkie prowadzone przez tę organizację instytucje zostały zlikwidowane. Po zakończeniu wojny, w październiku 1946 TOZ wznowił działalność przy CKŻP, przejmując wszystkie obowiązki i placówki Wydziału Zdrowia. W okresie repatriacji ( repatriacja Żydów polskich ze Związku Radzieckiego), oddziały i pododdziały TOZ-u istniały w 56 miejscowościach, zatrudniając ponad 300 osób personelu med., a przedstawiciel tej organizacji stanął na czele Referatu Zdrowia Wydziału Repatriacji. W punktach etapowych i rozdzielczych oraz w domach noclegowych organizowano ambulatoria, punkty laboratoryjne, łaźnie, dezynfektory, a przy komitetach żydowskich – izby chorych. Większość otwieranych wówczas placówek miała charakter tymczas., jedynie część z nich utrzymała się dłużej. TOZ roztaczał opiekę przede wszystkim nad chorymi na gruźlicę oraz nad matkami i ich dziećmi; prowadził sanatoria przeciwgruźlicze; dom położniczy oraz żłobki. Towarzystwo sprawowało też nadzór nad stanem zdrowia w placówkach oświatowych i w domach dziecka, prowadzonych przez CKŻP i inne organizacje żydowskie; założyło ośrodki kolonijne, pijalnie mleka dla dzieci; wydawało własny organ pt. „Biuletyn TOZ-u”. W swej działalności nadal korzystało ze środków Jointu oraz z funduszy centrali w Genewie. W 1950 TOZ został zlikwidowany, a prowadzone przez niego placówki upaństwowiono. (Por. też Feldwurm Jehuda)