pogrom
pogrom
(hebr. i jid. pogrom) – określenie odnoszące się m.in. do gwałtownych wystąpień jednej grupy ludności przeciw drugiej, przede wszystkim wiążące się z prześladowaniem mniejszości nar. i rel., w których zakres wchodzą: zabójstwa, gwałty, przypadki pobić i zranień, niszczenia dobytku i rabunku (nie muszą one występować wszystkie, by wydarzenie można było uznać za p.). Ze zjawiskiem tym wiążą się także: konflikt między dwoma grupami, stanowiący jego grunt; narastająca atmosfera pogromowa, powiązana z propagandą lub plotką itp. Termin zrobił międzynarodową karierę w 1905, kiedy – jako pojęcie, zaczerpnięte z języka rosyjskiego (po gromu = po gromie, po uderzeniu pioruna) – zaczęło być używane przez prasę angielską do opisu ekscesów tzw. Czarnej Sotni. W języku staropolskim istniało kilka określeń, będących synonimem p., wśród których najczęściej używanym było „tumult” (oznaczające m.in. wrzawę, hałas, niepokój, zamieszanie), czyli wystąpienie ludności, najczęściej miejskiej, przeciw Żydom czy pozostałym innowiercom. Samo zjawisko towarzyszyło historii Żydów w okresie całej diaspory, pojawiając się już w starożytności, kiedy to szczególnej ostrości nabrały wystąpienia antyżydowskie w Aleksandrii. W średniowieczu najstraszniejsze prześladowania o charakterze p. spadły na ludność żydowską w związku z wyprawami krzyżowymi (krucjaty; głównie pierwszą 1096 i drugą 1147) oraz epidemią tzw. czarnej śmierci (1348-1349), po których na ziemie pol. przybyły z Zachodu duże grupy uchodźców żydowskich. Sz. Dubnow używał słowa p. dla określenia wystąpień antyżydowskich właśnie od 1349. „Tumulty” antyżydowskie w Polsce w okresie przedrozbiorowym miały przede wszystkim podłoże religiijne i ekonomiczne. Jednak największych p. Żydów dokonano na Kresach Wsch. w czasie powstania Chmielnickiego (głównie w 1648-1649) oraz podczas hajdamacczyzny (1734-1736) i tzw. rzezi humańskiej (1768). Dla zachodnich badaczy termin p. wiąże się przede wszystkim z wydarzeniami w Rosji. Pierwsza wielka fala p. dotknęła tam społeczność żydowską po udanym zamachu na cara Aleksandra II (13 III 1881), którego głównym wykonawcą był Ignacy Hryniewiecki, Polak, członek organizacji rewolucyjnej Narodnaja Wola. Plotka, że car został zamordowany przez Żydów, uzyskała wówczas „błogosławieństwo” władz rosyjskich. P. objęły wiosną i latem 1881 liczne miejscowości na dawnych kresach płd.-wsch. Rzeczpospolitej. Odpryskiem tej fali p. był m.in. p. w Warszawie w grudniu 1881. Jeszcze w 1884 notowano wystąpienia antyżydowskie w Rosji. Druga fala p. (1903-1906) spadła na Żydów w związku z rozwojem agitacji rewolucyjnej w Rosji i rewolucją 1905. Żydzi, za przyzwoleniem władz, mieli się stać „kozłem ofiarnym” odpowiedzialnym za nieszczęścia gnębiące lud, a potem p. – sposobem na odwrócenie biegu wypadków rewolucyjnych. Najgłośniejszym był p. w Kiszyniowie w okresie świąt wielkanocnych w 1903 (45 ofiar śmiertelnych; setki rannych, ok. 1500 domów i sklepów zniszczonych). W tym samym roku, podczas p. w Homlu, po raz pierwszy znaczącą rolę odegrała samoobrona żydowska, zorganizowana przez Bund i syjonistów-socjalistów. Ze zdwojoną siłą p. wybuchły po rewolucji 1905 (na Ukrainie i w Besarabii było ich przeszło 660; poza strefą osiadłości jedynie 24; nie było ich w Królestwie Polskim i na Litwie). Ta fala pogromowa dotarła na ziemie rdzennie polskie dopiero w 1906, jednak p. w Białymstoku i Siedlcach wyraźnie zostały zorganizowane przez władze carskie (wojsk. i policyjne). Trzecia fala p. w Rosji, związana była z rewolucją i wojną domową (1917-1921). Tylko początkowo brały w nich udział także siły związane z Armią Czerwoną. Później odium akcji pogromowych spadało już wyłącznie na „białych”. Także w tej fazie na Ukrainie, m.in. w 1918/1919, wojska atamana Semena Petlury dokonały licznych p. Żydów (por. Szwarcbard Szalom). W Polsce, po odzyskaniu niepodległości, p. wybuchały w okresie walk o granice (najgłośniejsze: 22 XI 1918 we Lwowie po zakończeniu walk w mieście z siłami ukraińskimi [ok. 150 ofiar śmiertelnych, ok. 7 tys. poszkodowanych, 50 spalonych domów i 500 obrabowanych sklepów]; wiosną 1919 w Wilnie, na tle pomówień o to, że Żydzi strzelali do wkraczających wojsk polskich; 5 IV 1919 lokalne władze wojskowe w Pińsku, po odbiciu miasta z rąk sowieckich, rozstrzelały bez sądu 37 Żydów pod zarzutem antypolskiego spisku; oskarżenie okazało się fałszywe; por.: Morgenthaua Komisja; Samuela Komisja). Narastanie antysemityzmu w 2. połowie lat 30. w Polsce przyniosło ze sobą kolejną falę p. (największe rozmiary miały zajścia w Grodnie w czerwcu 1935, w Przytyku [ pogrom w Przytyku], Mińsku Mazowieckim w czerwcu 1936, Brześciu Litewskim w maju 1937, Częstochowie w czerwcu 1937, Bielsku Białej we wrześniu 1937). Tylko w 1935-1937 miało miejsce ok. 100 większych tzw. zajść antyżydowskich, w których kilkunastu Żydów poniosło śmierć, a ok. 2 tys. odniosło obrażenia. W okresie bezpośrednio poprzedzającym wybuch II wojny światowej napięcia w stosunkach polsko-żydowskich w znacznym stopniu uległy zniwelowaniu, lecz po klęsce w kampanii wrześniowej wyraźnie odżyły. Ówczesne wystąpienia przeciwko Żydom w kilku miastach (m.in. w Warszawie i Krakowie) wielu obserwatorom kojarzyły się niejednokrotnie z p. Na nazwę tę całkowicie zasługiwały zajścia w marcu 1940 w Warszawie. Nie jest całkowicie pewne, czy doszło do nich z inspiracji niemieckich władz okupacyjnych, czy też tylko poparły one samorzutną akcję rodzimych antysemitów (do podobnych wystąpień dochodziło i w innych okupowanych krajach, w tym na Zachodzie). Brak reakcji policji i tylko werbalne potępienia ze strony podziemia, mogły przyczynić się do późniejszego rozwoju szmalcownictwa. Po zajęciu przez Niemców byłych Kresów Wsch. RP, w czerwcu i lipcu 1941 doszło na tych terenach do fali p., w których uczestniczyli zarówno Litwini, Ukraińcy, jak i Polacy. Wśród motywów, jakimi się kierowali, istotną rolę odgrywał motyw zemsty za okres okupacji sowieckiej (por. żydokomuna). Najbardziej krwawy przebieg miały p. we Lwowie (głównie z udziałem Ukraińców i ukraiń. milicji): 30 VI – 3 VII 1943 – ok. 4 tys. zabitych i 25-26 VII 1943 – ok. 2 tys. ofiar. Wśród zajść, dokonanych pol. rękoma, do najtragiczniejszych w skutkach należał pogrom w Jedwabnem. Do p. dochodziło w Polsce także po II wojnie światowej (w sierpniu 1945 na krak. Kazimierzu; podobne wypadki miały miejsce m.in. w: Rzeszowie, Radomiu, Miechowie, Chrzanowie, Rabce; w 1946 najszerszym echem odbił się pogrom kielecki). (Por. też: bojkot antyżydowski; grojse szilergełojf, Dos; sziler-gełt; oraz akcja)
