Miszna
Miszna
miszna
(l.mn.
misznajot, od hebrajskiego,
szana – pierwotnie znaczyło „powtarzać”, „różnić się”, „być odmiennym”; pod wpływem aramejskiego odpowiednika
tan(n)a – zaczęło oznaczać „uczyć”, „odpowiadać”; a z czasem – „nauczać”, „ustnie przekazywać”, „studiować”, „badać”; jidysz,
Miszne) –
1. tradycja ustna (tj. Prawo Ustne, zwane też Torą Ustną; hebrajski,
Tora sze-be-al-pe; por. Tora), stanowiąca uzupełnienie
Tory Pisanej (hebrajski,
Tora sze-bi-chtaw), a więc wszystkie dodatki i komentarze do
Tory (
midrasz), przepisy prawne (
halacha), a także przypowieści i legendy (hag(g)ada). Dorobek ów był dziełem kilku pokoleń uczonych (por.
Zugot;
tan(n)aici;
amoraici). Określenie
m.stosowano też w odniesieniu do: a) całej nauki,
przekazywanej przez jednego tanaitę; b) pojedynczej nauki nauczyciela;
c) zbioru nauk różnych autorytetów; d) zbioru tradycji ustnej (
Miszna), skodyfikowanego przez rabiego
Jehudę ha-Nasiego (II/III w.). W
Talmudzie Babilońskim (
TB)
określenie
Misznate(j)nu (hebrajski, Nasza
Miszna) odnoszono tylko do tego ostatniego zbioru, tj. do
M. w postaci takiej, jaką dzisiaj znamy, w odróżnieniu od innych zbiorów, zwanych
misznami (hebrajski,
misznajot). Nauki przekazywane drogą ustną nazywano też z aramejska
matnitim (nauki; od
matnita = nauczanie) lub
berajtot (
barajta). Natomiast w
Talmudzie Palestyńskim (
TP) zbiór Jehudy ha-Nasiego nazywano
Matnita,
inne zaś nauki określano mianem
misznajot. Tradycja Prawa Ustnego sięga czasów
Ezdrasza (V w. p.n.e.), który miał ocalić
Torę przed zapomnieniem, zbierając i porządkując spuściznę
przodków oraz ucząc jej na nowo mieszkańców Judy. Ponieważ nie
wszystkie, zawarte w niej przepisy, były dla ludu zrozumiałe, objaśniano
je, a czasem nawet tłumaczono na powszechny już wówczas język
aramejski. Początkowo takie ustne komentarze (hebrajski,
draszot; por.
d(e)rasz) tylko uzupełniały
Torę
Pisaną, objaśniały i rozszerzały prawa w niej zawarte, często
także ubarwiały opisywane zdarzenia. Z biegiem czasu, ten nierozerwalny
związek komentarzy i
Tory uległ rozluźnieniu; rozrastające się
draszot, wciąż wzbogacane nowymi szczegółami, zmieniły swój
pierwotny charakter. Zazwyczaj stanowiły one rodzaj rozbudowanych
komentarzy do ksiąg biblijnych; zawierały pouczenia, wskazówki i
instrukcje, stosowne do zmian, dokonujących się w życiu Żydów. Chroniły
więc
Torę i strzegły ją przed błędną interpretacją. Wkrótce zaczęły
spełniać rolę nowego, bardziej aktualnego i szczegółowego kodeksu Prawa.
Jednak tradycja nie zezwalała na jego spisanie. Zakaz ten wywodzono ze
słów
Księgi
Wyjścia
(34,27) oraz z
Księgi
Powtórzonego Prawa
(5,31), na podstawie których wnioskowano, że Bóg, zawierając Przymierze z ludem Izraela na górze Synaj, rozkazał
Mojżeszowi jedne słowa zapisać (
Tablice Dziesięciorga Przykazań), a inne – zapamiętać
. Owe zapamiętane słowa patriarcha miał następnie przekazać
Jozuemu, ten Starszym Izraela, ci zaś
prorokom, którzy przekazali je członkom
Wielkiego Zgromadzenia. Takie postępowanie Wszechmogącego tłumaczono chęcią podzielenia się wielką tajemnicą mądrości tylko z
narodem wybranym, bowiem gdyby wszystkie słowa zostały spisane, wówczas każdy mógłby je przeczytać i poznać tę tajemnicę.
Jochanan ben Napacha (II/III w.) powiedział nawet, że „spisujący halachę są jak ten, kto pali
Torę”. Zakazu spisywania Tradycji Ustnej dopatrywano się też miedzy innymi w epilogu do
Księgi
Koheleta (12,12). Obawiano się też zapewne, że spisanie jej, zmniejszy autorytet
Tory Pisanej. Nadto, Tora Ustna miała wiele rozmaitych wersji,
które niekiedy bardzo różniły się między sobą. Spisanie ich wszystkich
wpłynęłoby na utrwalenie tych różnic, co w konsekwencji mogłoby
niekorzystnie wpłynąć na jedność judaizmu. Zaś ustny przekaz,
zachowujący imiona autorów poszczególnych wypowiedzi, mimo różnic w
sposobie interpretowania przez nich
Prawa Pisanego, świadczył jedynie o odmiennych poglądach uczonych na te same kwestie, a nie o niekonsekwencjach w
Prawie. Jednak niektórzy uczeni utrzymywali, że zakaz
spisywania odnosi się tylko do halach i aramejskiego przekładu ksiąg
biblijnych (
targum), natomiast nie dotyczy hagadycznych
Saduceusze w
ogóle odrzucali tradycję ustną. Kiedy jednak stała się ona tak obszerna,
że nie sposób było ją zapamiętać, pojawiła się groźba utraty części tej
wielkiej spuścizny, czemu jeszcze sprzyjało nasilenie represji ze
strony Rzymian, po upadku Świątyni Jerozolimskiej (70 n.e.). Konieczne
zatem stało się podjęcie trudu uporządkowania tego bogatego dorobku.
Istnieją różne opinie, co do tego, kiedy dokładnie dokonano pierwszej
redakcji
m.; za pierwszego jej kodyfikatora uważa się
Hillela (I w. p.n.e./I w. n.e.), który miał dokonać podziału wybranego materiału na sześć porządków (hebrajski,
s(e)darim); wydzielił w nich traktaty (hebrajski,
mas(s)echtot lub
mas(s)echtij(j)ot;
mas(s)echet), które z kolei podzielił na rozdziały
(hebrajski,
p(e)rakim;
perek) i lekcje (hebrajski,
misznajot); bądź
Rabiego Akiwę
(I/II w.). Istnieją też opinie, że Akiwa jedynie dokończył rozpoczęte
wcześniej dzieło. Jednak głównym kodyfikatorem tradycji ustnej jest,
zaliczany do czwartego pokolenia tanaitów, Jehuda ha-Nasi. Być może, po
śmierci Rabiego Akiwy prace nad redakcją
m. prowadzono równocześnie w wielu szkołach, a rabi Jehuda wybrał
spośród nich najlepszą i oparł się właśnie na niej, dokonując
ostatecznej kodyfikacji; prawdopodobnie także inni uczeni współpracowali
z nim w tym dziele. Zapewne sukces tego przedsięwzięcia Jehuda
zawdzięczał w dużym stopniu właśnie tej współpracy, a także swemu
autorytetowi i trafnemu wyborowi halach. Jego
M. jest zwięzła, halachy sformułowane są w kilku
zdaniach (niektóre powtarzają się w nieco tylko zmienionej wersji, co
może świadczyć o wiernym przekazie redaktora). Jednak redakcja tego
uczonego nie objęła wszystkich tradycyjnie przekazywanych wypowiedzi i
halach, być może ze względu na ich kontrowersyjność. Zachowana, znana
nam wersja
M., zredagowana przez Jehudę ha-Nasiego, podobnie jak wcześniejsza – także dzieli się na sześć porządków,
63 traktaty
(pierwotnie ich liczba była mniejsza, ale na skutek podziału
kilku większych traktatów na mniejsze – zwiększyła się), na rozdziały, a
te z kolei – na lekcje. Pierwszy porządek,
Zeraim, zawiera 11 traktatów:
B(e)rachot,
Pea,
Demaj,
Kilajim,
Szwiit,
T(e)rumot,
Maaserot,
Maaser Szeni,
Chal(l)a,
Orla,
Bikurim. Drugi,
Moed, liczy 12 traktatów:
Szabat,
Eruwin,
Pesachim,
Szkalim,
Joma,
Suka,
Be(j)ca,
Rosz ha-Szana,
Taanit,
Megil(l)a,
Moed_katan,
Chagiga. Na trzeci,
Naszim, składa się 7 traktatów:
Jewamot,
Ketubot,
Nedarim,
Nazir,
Git(t)in,
Sota,
Kid(d)uszin. Czwarty,
Nezikin, liczy 10 traktatów:
Bawa Kam(m)a,
Bawa Mecija,
Bawa Batra,
Sanhedrin,
Makot,
Szwuot,
Eduj(j)ot,
Awoda Zara,
Pirke(j) Awot,
Horajot. Piąty,
Kodaszim, zawiera 11 traktatów:
Zewachim,
Menachot,
Chul(l)in,
B(e)chorot,
Arachin,
T(e)mura,
K(e)ritot,
Meila,
Tamid,
Mid(d)ot,
Kin(n)im. Szósty,
Tohorot, składa się z 12 traktatów:
Kelim,
Ahalot (Ahilot),
Negaim,
Para,
Tohorot,
Mikwaot,
Nid(d)a,
Machszirin,
Zawim,
Tewul Jom,
Jadajim,
Ukcin. Po śmierci
Jehudy ha-Nasiego, zgodnie z poleceniem mistrza, jego uczniowie zajęli się uzupełnianiem
M., redagowaniem i zbieraniem halach, których Jehuda nie umieścił w swym zbiorze. Uzupełnienia i komentarze do
M., zwane
barajtami, zostały zebrane w zbiorze zw.
Toseftą. Dziełem następnych pokoleń uczonych, kontynuujących prace swych poprzedników nad systematyzacją Prawa Ustnego, była
Gemara, powstająca niezależnie w dwu ośrodkach – babilońskim i palestyńskim, w wyniku czego istnieją dwa różne zbiory –
Gemara Palestyńska i
Gemara Babilońska. W następnych wiekach
M. i wszystkie komentarze do niej połączono w całość, tworząc jeden wielki zbiór; nosi on miano
Talmudu. Ze względu na miejsce prowadzenia prac, powstały jego dwie wersje – starszy
Talmud Jerozolimski
(Palestyński) i nowszy –
Talmud Babiloński. Co do czasu spisania
M., brak jest jasności; w ciągu stuleci uczeni zapisywali jej fragmenty;
RASZI uważał, że
M. nie istniała w postaci pisanej jeszcze w czasach
saboraitów (VI/VII w.). Najpełniej zachowane manuskrypty
M. znajdują się w: Bibliotece Węgierskiej Akademii Nauk w
Budapeszcie, bibliotece J.B. Rossi, Bibliotece Uniwersytetu w
Cambridge, Monachijskiej Bibliotece Miejskiej (jedyny zwokalizowany
rękopis). Po raz pierwszy
M. została wydana drukiem około 1485 w Hiszpanii; pełna
jej wersja (wraz z hebrajskim komentarzem Majmonidesa) pochodzi z
wydania neapolitańskiego z 1492. Potem, prócz pojedynczych traktatów, w
całości była wydawana wielokrotnie (między innymi w Krakowie w 1642-1644
– wznowienie i rozszerzenie wydania praskiego Jom-Towa Lipmanna ben
Natana ha-Lewiego
Hellera; w Wilnie w 1887 i 1909, wraz z licznymi komentarzami, miedzy innymi
Elijahu z Wilna); cały tekst
M. (wraz z komentarzami H.
Albecka)
został wydany w Jerozolimie w 1957-1960. Jej przekład na język łaciński
ukazał się w Amsterdamie w 1698-1703; tłumaczenie niemieckie – w
Onolzbach w 1760-1763 (także później jeszcze kilkakroć); najlepszy
przekład
M. na jezyk angielski H. Danby'ego pochodzi z 1933 (
The Mishna translated from the Hebrew), nowsze – np. P. Blackmana – z 1951-1956.
