Sefer ha-Zohar
Sefer ha-Zohar
Zohar (hebr., Księga Blasku; jid. Zojer) – podstawowe, najszerzej rozpowszechnione dzieło mistyki żydowskiej i jedno z najważniejszych dzieł mistyki powszechnej. Powstało lub zostało zredagowane pod koniec XIII w. w Hiszpanii. Zewnętrzna fabuła, wędrówka duchowego mistrza i jego uczniów po Palestynie, stanowi ramę zamykającą olbrzymią liczbę midraszy, opowieści i traktatów teologicznych, układających się w skomplikowaną, lecz przemyślaną całość. Centralna postać księgi – tan(n)aita Szymon bar Jochaj, jeden z najwybitniejszych uczniów Rabiego Akiwy, jest postacią historyczną (żył w II w.). Jego życie obrosło licznymi legendami, do których autor S. ha-Z. nawiązuje, a nawet – jak wykazał Jehuda Liebes, czyniąc rodzaj eskploracji jego czynów – stylizuje na postać mesjańską. Szymon bar Jochaj jawi się w tym dziele jako postać, wokół której rozwijają się zdarzenia mające swój udział w kosmicznej naprawie świata po jego upadku. Szczegółowa analiza dzieła pozwala wyodrębnić kilkanaście części, stanowiących względnie odrębne całości, z których najważniejsze to: 1. główna, ramowa część S. ha-Z., napisana w języku aramejskim, stanowiąca rozbudowany komentarz, głównie do Tory; 2. Idra Raba (aram., Wielkie Zgromadzenie), opisująca zebranie dziesięciu towarzyszy Szymona bar Jochaja, które miało charakter kosmicznego misterium; każdy z jego uczestników reprezentował jedną z sefir. Nadnaturalna moc stała się udziałem uczestników owego zgromadzenia, a mistyczna egzaltacja uczyniła zdarzenie porównywalnym, a nawet przewyższającym swym znaczeniem teofanię na górze Synaj; 3. Idra Zut(t)a (aram., Małe Zgromadzenie) – tajemnice wyjawione w Idra Raba zostały tu powtórzone w nowej formie, w obliczu śmierci Szymona bar Jochaja; 4. He(j)chalot – opis siedmiu świetlistych „pałaców”, które po śmierci zwiedza dusza zmarłego pobożnego męża albo mistyka podczas wizji; 5. Raza de-razin (aram., Tajemnica tajemnic) – odrębny tekst, dotyczący chiromancji i fizjognomiki; 6. S. ha-Z. do Pieśni nad pieśniami – komentarz kabalistyczny do pierwszych wersów Pieśni nad pieśniami; 7. Midrasz ha-neelam (hebr., Mistyczny midrasz do Tory), poruszający tematy kosmologiczne i eschatologiczne, dotyczący biblijnej Księgi Rodzaju. Główną postacią, która tam występuje, jest Eliezer ben Hyrkanos; 8. Sawa (aram., Starzec) – opowieść tajemniczego starca, pojawiającego się przed uczniami Szymona bar Jochaja, o duszy i jej wędrówkach (gilgul neszamot); 9. Raaja Mehemna (aram., Wierny Pasterz) – kabalistyczna interpretacja nakazów i zakazów Tory, bardzo silnie sprzeciwiająca się dosłownej interpretacji Pisma. Występują tu bardzo wyraźnie elementy antynomijne (por. kabała antynomijna), podważające absolutny charakter Prawa, ograniczając zakres jego obowiązywania do czasów panowania nad światem Drzewa Mądrości (Wiadomości), nazywanego tu także Drzewem Śmierci. Czasy mesjanskie przywrócą panowanie Drzewa Życia, a Tora ukaże swe nowe, pełne i prawdziwe oblicze, nie zawierając zakazów i nakazów; stanie się pieśnią miłości i jedności; 10. Tik(k)une(j) Zohar (hebr., Uzupełnienia Zoharu) – dysputy teologiczne rabiego Szymona bar Jochaja z jego uczniami, prowadzone w Akademii na Wysokościach. Część ta zawiera 70 rozdziałów komentarza, z których każdy rozpoczyna się inną interpretacją pierwszego słowa Biblii Hebrajskiej (BH) – be-reszit (hebr., na początku). Wszystko, co przydarza się Szymonowi i jego towarzyszom, podnosi codzienną rzeczywistość do jej ezoterycznego, ukrytego sensu. Świat duchowy i świat materialny, rozdzielone wskutek grzechu, wzajemnie się poszukują. Mistyk usiłuje ułatwić światu powrót do jedności. S. ha-Z., pełen erotycznej i seksualnej symboliki, na wiele różnych sposobów opisuje sens mist. połączenia, którego symbolicznym obrazem jest najczęściej unia sefir Tiferet i Malchut, a którą tylko w pierwszym przybliżeniu można nazwać ekstatyczną unią Boga z Jego stworzeniem. Mówiąc tak, dotykamy bowiem zaledwie rąbka tajemnicy, która sama w sobie jest wartością. Mówi się w S. ha-Z., że świat istnieje dzięki tajemnicy. Jest ona nicią, wiążącą Boga z człowiekiem, bez pośrednictwa hierarchii niebieskich, aniołów i Prawa. Jej ścieżkami są wersety i słowa BH, które – jak bramy niebios – prowadzą do Boga tych, którzy potrafią wniknąć w nieskończoną głębię języka. Bowiem Bóg objawia się właśnie za pomocą języka, który jest rozwijającym się nieustannie i w nieskończonych odmianach Imieniem Najwyższego (por. Imiona Boga). Na jednym z poziomów możemy je ująć jako układ dziesięciu sefir, w innych – jako Torę, jeszcze w innych – jako dziesięć koron Świętego Błogosławionego; jednocześnie są one członkami mistycznego ciała pierwszego człowieka (por. Adam Kadmon). I mimo iż najgłębsza istota Boga jest absolutnie niepoznawalna, to samo już napięcie między niepoznawalnym i nieskończonym (E(j)n Sof) a otwartością niższej rzeczywistości, zmienia intencję poznania w tajemny rytuał, w święte misterium uczestnictwa w wewnętrznej dynamice mistycznego życia Boga. Świat, zbudowany niegdyś wedle zasady równowagi kosmicznych porządków miłości Chesed, u surowego prawa Din skłonił się zbytnio ku surowości. Zadaniem mistyka jest oprzeć się i działać wedle zasady miłości i przywracać równowagę między obiema zasadami. Objętościowo S. ha-Z. jest dziełem olbrzymim, liczy ok. 2 400 stron druku. Nadal nie zostały rozstrzygnięte spory o jego autorstwo. Gershom Scholem (1897-1982) bronił i dokumentował tezę jednego autora głównego zrębu S. ha-Z. (prócz Tikune Zohar i Raaja Mehemna), wskazując na Mojżesza ben Szem Towa z Leonu. Jehuda Liebes uważa S. ha-Z. za twór środowiska blisko współpracujących ze sobą kabalistów z Kastylii, którym przewodził duchowo Mojżesz z Leonu. (Por. też: Aszkenazi Berman; Aszlag Jehuda Lejb ha-Lewi; Baruch ben Abraham z Kosowa; Emden Jaakow; Frenk Azriel Natan; Isserles Mojżesz; Jellinek Adolf; Kordowero Mojżesz; Lehman Berman ben Naftali Katz; Leiner Gerszon Chanoch z Radzynia Podlaskiego; Margaliot Ruben; Mosze ben Aaron; Rabinowicz Cadok ha-Kohen z Lublina; Spira Natan ben Szlomo; Szapiro Cwi Elimelech z Dynowa; Szapiro Pinchas ben Abraham Abba z Korca; tik(k)un lejl Szawuot; Tu bi-Szwat; Zakuto Mosze ben Mordechaj; Zeitlin Hillel)
