pilpul

pilpul

(hebr., debata, od pilpel = pieprz, przen.: gorąca [ostra] dyskusja; jid. piłpł), zwany też chil(l)ukim (hebr., różnice) – specyficzna metoda prowadzenia studiów talmudycznych, a zwłaszcza halachicznych, oraz nauczania na uczelniach talmud. (por. jesziwa), oparta na dialektycznym rozważaniu fragmentów tekstów. Często, poprzez drobiazgowe rozumowanie, dochodzono do uzgodnienia dwóch – na pierwszy rzut oka diametralnie sprzecznych wypowiedzi, dzięki wyodrębnieniu z nich istotnych elementów i rozważeniu we wszelkich możliwych kontekstach. Metoda ta była stosowana już w starożytności, a jej mistrz nazywany był „mistrzem pilpulu” (hebr. baal pilpul) lub „dyskutantem” (hebr. palpelan), w przeciwieństwie do uczonego, dążącego do uporządkowania norm halachicznych i tradycji, który nosił miano „mistrza tradycji” (hebr. baal szmuot) bądź „wprowadzającego porządek” (hebr. sadran). Wyrazem opozycji do p. było nadawanie mistrzowi tradycyjnego miana „Synaj”, zaś miłośnikom p. – „podważających góry”. Gaoni i wielu średniowiecznych komentatorów ograniczało dyskusje analityczno-dialektyczne, a niektórzy wręcz z pogardą odnosili się do p. (m.in. RASZI). Dopiero tosafiści doprowadzili do pełnego odrodzenia tej metody studiów talmudycznych. Pod ich wpływem, p. przyjął formę rozważań kazuistycznych, stając się ważnym elementem kultury i swoistą formą „sztuki dla sztuki”. Rabini traktowali go jako dowód swej uczoności i sprawności intelektualnej. Fundamenty pod rozkwit p. w Polsce i w całej Europie Środkowo-Wschodniej położył Jakub Polak. P. rozwijał się w dwóch formach: 1. drasza, która polegała na ukazaniu związków logicznych między różnymi halachicznymi tematami; 2. chil(l)uk, polegającej na rozbiorze różnych – lecz jednorodnych pod względem tematycznym – wypowiedzi na drobne elementy, z których potem budowano nową konstrukcję. Dzieła powstające przy zastosowaniu tych form p. zwano nowelami talmudycznymi (hebr. chid(d)uszim). Mimo ogromnego wpływu na dociekania talmudyczne i życie naukowe w jesziwach polskich, p. miał także wielu przeciwników już w XVI i XVII w., a po okresie upadku nauki talmudycznej w Polsce (2. poł. XVII i XVIII w.) z czasem, stawali się oni coraz liczniejsi. Toteż dla wielu, zwłaszcza dla maskili i zwolenników przemian w kulturze żydowskiej w XIX w., p. był synonimem „scholastyki” i „bezsensownego dzielenia włosa na czworo”. Nadal jednak środowiska ortodoksyjne traktowały go jak znakomitą „gimnastykę umysłów” i do czasów współczesnych pozostał on metodą nauczania, stosowaną w niektórych jesziwach.