prorok
prorok
(hebr.
nawi, wcześniej nazywany
choze,
roe = widzący, oglądający,
isz ha-Elohim = mąż Boży; jid.
nowi) – osoba głosząca posłannictwo Boże (herold Boży),
pośrednicząca między Bogiem a ludem; kaznodzieja wygłaszający wyrocznie i
mowy, którego życie było świadectwem Bożego wyboru, który też miewał
widzenia, a czasem czynił cuda; często występował przeciwko wykroczeniom
władców albo ludu wobec zasad wiary, walczył o czystość religijną,
sprawiedliwość Bożą; był sumieniem Izraela, a jego przepowiednie
sprawdzały się.
P. reprezentowali charyzmatyczną tradycję związku plemiennego,
ale – kiedy ustaliła się monarchia – w większości byli jej przychylni.
Zachowali jednak prawo krytykowania królów, piętnowania i napominania
ich w świetle
Przymierza z Bogiem
i nadanego Izraelowi przez Niego Prawa. Odgrywali ważną rolę w życiu
politycznym kraju; często w imieniu Pana wyznaczali nowych przywódców,
nie akceptując zasady sukcesji dynastycznej. Krytykowali
idolatrię,
brak moralności, korupcję. Wielokrotnie towarzyszyli armiom Izraela w
bojach, zachęcali królów do podejmowania wojen w sprawach narodu.
P. bywali ludzie, pochodzący z rozmaitych klas społecznych (
Izajasz wywodził się z rodu arystokratycznego,
Jeremiasz i
Ezechiel – z kapłańskiego, a np.
Amos – z ludu). Pierwszym
p. z powołania Bożego, o którym jest mowa w
Biblii był
Abraham (Rdz 20,7); następnym, a zarazem największym, z którym Bóg bezpośrednio rozmawiał był
Mojżesz (Pwt
34,10). Także siedemdziesięciu „starszych” w epoce Mojżesza dostąpiło łaski proroczego widzenia (Lb 11, 25), podobnie jak
Aaron i
Miriam (Lb 12, 2,6-8). Największymi
p. w epoce
Sędziów (ok. 1. poł. XII w. p.n.e. – poł. XI w. p.n.e.) byli:
Debora,
Gedeon z Ofry i
Samuel.
Ostatni z wymienionych żył w czasie, gdy dobiegała już końca owa epoka i
zaczynała się następna, tj. królewska (czasy panowania
Saula,
Dawida i
Salomona; od ok. 1030 do 931 p.n.e.). Za czasów Samuela coraz liczniej zaczęli pojawiać się
p., nazywani niekiedy „synami proroków” (hebr.
bne(j) ha-newiim). W IX w. p.n.e. tworzyli liczne bractwa
(zrzeszenia), żyjąc we wspólnotach, przeważnie w pobliżu sanktuariów
rel., w surowych warunkach, utrzymując się z pracy własnych rąk. Pod
wpływem muzyki i tańca wprowadzali się często w stany ekstatyczne.
Ośrodki takie istniały w Betel, Jerychu i w Gilgal. Niektórzy
p. (
Eliasz z Tiszbe,
Elizeusz)
zdobyli wielkie uznanie i szacunek. Jednak coraz częściej ich
działalność traktowano jak rodzaj zajęcia, zawód. Coraz liczniej
występowali
p. instytucjonalni, tj. dworscy, funkcjonujący jak urzędnicy
królewscy, głoszący swe wyrocznie w murach świątyni (często byli nimi
kapłani, posługujący się w odczytywaniu bożych wyroczni przedmiotami
[por.
efod;
urim we-tum(m)im]), poprzez których królowie „radzili się Pana” [np.
Natan;
Gad;
Achiasz Szilonita;
Szemajasz; Chananiasz Widzący;
Azariasz; lewita Jachazjel, syn Zachariasza]).
P., zwani „pisarzami” (hebr.
sof(e)rim), których wypowiedzi zachowały się do czasów
współczesnych, pojawiają się od połowy VIII do około połowy V w. p.n.e.;
pierwszym z nich był Amos, a ostatnim
Malachiasz (wypowiedzi innych
p. przetrwały w tradycji ustnej i zostały spisane później). Owe
300 lat to okres wielkich przemian w staroż. świecie; czas narodzin i
upadku imperiów asyryjskiego, babilońskiego i perskiego; upadku
Królestwa Północnego (722/721 p.n.e.) i
Królestwa Południowego, wraz ze zniszczeniem Pierwszej Świątyni Jerozolimskiej (586 p.n.e.),
niewolą babilońską i powrotem wygnańców do kraju. Na wygnaniu oraz po powrocie do
Judei
p. sprowadzili profetyzm do jego pierwotnej formy, ponownie
stając się charyzmatycznymi mężami Bożymi, wysłannikami Pana, powołanymi
do swej misji, nieraz wbrew własnej woli. Pełnili rolę wielkich
wizjonerów, strażników czystości religijnej, objawiających ludowi wolę
Bożą, często narażając się na nienawiść i prześladowania. Instytucja
p. upadła w okresie panowania Persów (za Artakserksesa II Mnemona [V/IV w. p.n.e.]). Część ich zadań przejęli
arcykapłani, posiadający czasem dar proroczego widzenia lub przypisujący sobie łaskę posłannictwa Bożego (m.in. Jaddua; król i
arcykapłan,
Jan Hyrkan I; także z kręgu
esseńczyków wywodziło się wielu ludzi uważających się za
p.). Jednak prawie wszyscy uczeni żyd. są zgodni, że czas
p. skończył się wraz z zamknięciem kanonu
BH, w okresie działalności
Ezdrasza. W dziejach Żydów pojawiali się też fałszywi
p., przemawiający w imieniu Boga, mimo iż nie zostali przez Niego
powołani. Czynili to z rozmaitych pobudek – chęci zdobycia sławy,
zyskania przychylności władcy, powodzenia materialnego; albo też
przyjmowali osobiste doznania i przywidzenia za Boskie objawienia. W
BH zawarto sformułowania odnoszące się do kryteriów, pozwalających odróżnić „prawdziwego”
p. od „fałszywego”; należały do nich m.in.: prawowierność jego
nauki, spełnianie się przepowiedni oraz zapowiedzianych cudów, a przede
wszystkim – wierność
JHWH. Jednak zdania uczonych żydowskich na temat proroczego powołania były podzielone; np.
Jehuda ha-Lewi uważał, że
p. mógł się wywodzić jedynie spośród
narodu wybranego, a
Erec Israel
mógł stanowić jedyne miejsce działalności proroczej; inni twierdzili, że
tylko Boży wybór decydował o kwalifikacji proroczej albo szczególne
predyspozycje moralne i duchowe człowieka; jeszcze inni, np.
Majmonides, że wszystkie te czynniki razem wzięte. Do czasów współczesnych przetrwały mowy i wyrocznie
p. izraelskich, gromadzone przez wieki w postaci tradycji ustnej i
pisanej, zebrane później i zredagowane w zbiór ksiąg biblijnych, zw.
Księgami
Prorockimi. W zależności od objętości poszczególnych ksiąg,
p. podzielono na grupę
P. Większych (Izajasz,
Jeremiasz, Ezechiel) i
Dwunastu P. Mniejszych (
Ozeasz,
Joel, Amos,
Obadiasz,
Jonasz,
Micheasz,
Nachum,
Habakuk,
Sofoniasz,
Aggeusz,
Zachariasz, Malachiasz). Zaś ze względu na czas powstawania owych ksiąg – na
P. Wcześniejszych (Pierwszych, Dawniejszych; hebr.
Newiim Riszonim; księgi:
Jozuego,
Sędziów,
1 i
2
Samuela,
1 i
2
Królewska), opowiadające m.in. o działalności najstarszych
p. i zawierające wiele biograficznych szczegółów z ich życia oraz
P. Późniejszych (Ostatnich; hebr.
Newiim Acharonim), pośród których znajdują się księgi wspomnianych trzech
P. Większych i
Dwunastu P. Mniejszych. (Zob. też:
Achab;
Asaf;
Balaam;
Baruch;
Binjan ha-Bajt;
Coref Joszua Heszel ben Josef;
Han(n)a;
Jechiel Michael ze Złoczowa;
Natan z Gazy;
Tamar;
Wielkie Zgromadzenie)
