gminy (kahały) żydowskie w Polsce
gminy (kahały) żydowskie w Polsce
podstawowe ogniwo samorządu żydowskiego, najczęściej obejmujące Żydów (pełniących funkcję głowy rodziny) mieszkających w jakimś skupisku, czasem również żyjących w jego pobliżu (np. w podmiejskich wsiach; w okresie staropolskim kahałom mogły być podporządkowane tzw. przykahałki). Za pierwszą, poświadczoną znaleziskami archeologicznymi gminę na ziemiach polskich może być uznana gmina wrocławska, gdyż fakt jej istnienia wiązał się z posiadaniem własnej synagogi i cmentarza, a najstarszy tamtejszy nagrobek pochodzi z 1203 (cmentarze żydowskie w Polsce), choć zapewne skupiska żydowskie istniały na ziemiach polskich już wcześniej. Statut Kaliski Bolesława Pobożnego (1264) zapewniał Żydom swobodę organizowania kahałów oraz prawo sądzenia spraw między nimi przez sądy kahalne (sądy żydowskie świeckie), z możliwością odwołania się do sądu książęcego. Przywilej ten, stanowiący wzorzec dla późniejszych przywilejów generalnych, stał się podstawą dalszego rozwoju organizacji g.ż. w P. W okresie rozkwitu samorządu żydowskiego w Rzeczpospolitej nowożytna gmina stanowiła najniższy (trzeci) jego szczebel. G.ż. w P. prowadziły wśród Żydów działalność administracyjno-skarbową, sądowniczą, religijną, wychowawczą oraz udzielały współziomkom pomocy w sprawach gospodarczych. Ich ustrój i organizacja opierały się na tradycyjnym prawie biblijnym i talmudycznym; wzorowano się też na gminach zachodnioeuropejskich, szczególnie niemieckich. Na czele g.ż. w P. stał zarząd; elitę kahalną tworzyli seniorzy, towim (łac. boni viri) i kahalnicy. Najważniejszą władzę stanowili seniorzy, których liczba w poszczególnych gminach wahała się od trzech do pięciu. Co miesiąc, inny członek senioratu obejmował przewodnictwo zarządu gminy. Burmistrz kahalny reprezentował władze gminy na zewnątrz. Towim byli asesorami sądu wojewodzińskiego bądź kahalnego. Kahalnicy przeważnie kierowali komisjami i bractwami. Na Litwie gminy zorganizowano podobnie jak w Koronie, jedynie obok towim występowali tzw. ważni (hebr. ik(k)urim); zakres ich obowiązków nie jest dziś znany. W gminach działały komisje: przyznawania obywatelstwa gminnego, ustawodawcza, skarbowa, zbierania pieniędzy na utrzymanie gmin w Erec Israel (por. grosz palestyński), nadzoru moralnego oraz przestrzegania przepisów religijnych i dobrych obyczajów, walki z luksusem, odmawiania Psalmów, bóżnicza, szkolna, dobroczynności (por. dobroczynność), kobieca, kontroli dokładności miar i wag oraz targowa, przestrzegania czystości (por. czystość rytualna), a także bractwa cechowe i pogrzebowe (bractwo pogrzebowe). W g.ż. w P. zatrudniano płatnych urzędników: rabinów, rektorów jesziw, kaznodziejów, wierników, syndyków, szkolników, kantorów, pisarzy (sofer), nauczycieli (mełamed) i rzezaków (szojchet). Sprawy sporne między Żydami a chrześcijanami rozpatrywały trzy grupy sądów gminnych: duchowne (be(j)t din), świeckie i mieszane. Coroczne wybory do władz gminy można zaliczyć do pośrednich, gdyż w zasadzie polegały na losowaniu elektorów, którzy następnie wybierali (mianowali) członków władz. Według spisu z 1764–1765, w Koronie istniały 823 zorganizowane w gminy skupiska żydowskie. W okresie przedrozbiorowym wszystkie blaski i cienie samorządu żydowskiego w ówczesnej Polsce dotyczyły także gmin. Instytucje te cieszyły się większym, niż gdziekolwiek indziej w dziejach diaspory zakresem autonomii, ale z czasem, w ich władzach uwidoczniły się wpływy oligarchii, co wywoływało konflikty społeczne i personalne. Rosło też ich zadłużenie, wywołane wzmożonymi obciążeniami fiskalnymi w niszczonym wojnami i podupadającym gospodarczo kraju, tym bardziej, że szlachta i duchowieństwo traktowały je jak quasi-banki, w których chętnie lokowano pieniądze. W okres rozbiorów g.ż. w P. wkraczały poważnie osłabione, zaś państwa zaborcze, będąc scentralizowanymi monarchiami absolutnymi, m.in. dążyły do ograniczenia ich praw, w których dostrzegały zagrożenie dla spoistości swej władzy. W Królestwie Polskim ostateczną likwidację kahałów przeprowadzono w 1821, zmieniając je w dozory bóżnicze, podległe władzom miejskim. Zaczynem przemian w działaniu gmin było przejęcie władzy w gminie warszawskiej w 1871 przez asymilatorów, pod przewodem L. Natansona. Wkrótce przekształcili oni tamtejszy Dozór Bóżniczy w nowocześnie funkcjonujący Zarząd Gminy, opierający działalność na poborze podatku, zwanym etatem (w małych gminach miał on mniejsze znaczenie, nawet w okresie międzywojennym). Jeszcze przed I wojną światową walkę o władzę w gminie warszawskiej podjęły środowiska związane z ruchem odrodzenia narodowego (ugrupowania syjonistyczne, np. w 1905). Podczas wojny jednak objawił się niedowład organizacji gminnej, która nie mogła sprostać wielu wyzwaniom (m.in. udzielaniu pomocy licznym uchodźcom), na tle sprężystej działalności żydowskiej organizacji samopomocowych, co doprowadziło do czasowego włączenia przedstawicieli ugrupowań narodowych do pracy w warszawskim Zarządzie Gminy. 1 XI 1916 okupanci niemieccy wydali rozporządzenie, dotyczące organizacji Żydowskich Towarzystw Religijnych na terenie byłego Królestwa Polskiego, które nadawało gminom przede wszystkim charakter religijny. Za panowania Mikołaja I na wcielonych do Cesarstwa Rosyjskiego Kresach Wschodnich kahały traktowane były na zasadzie odpowiedzialności zbiorowej (m.in. w 1827 ukaz o powinności wojskowej nakładał na nie w tej formie obowiązek dostarczania rekrutów). Statut z 1835 sprowadzał gminy do poziomu agend podatkowo-wojskowych, przyczyniając się do ich likwidacji, jako struktur autonomicznych. Doprowadziło to m.in. do mianowania tzw. urzędowych (kazionnych) rabinów, narzuconych przez władze (por. rabinat). Proces ten zakończył się w 1844; znaczną część funkcji społecznej gminy przejęła instytucja Cedaka G(e)dola. W Galicji, na mocy reform józefińskich, zniesiono kahały i utworzono dozory bóżnicze o ograniczonych kompetencjach, które realnie przejęły ich rolę, lecz były bardzo słabe. Żądanie zniesienia wyjątkowego statusu Żydów, wysunięte przez sejm galicyjski w 1868, groziło likwidacją gmin. Miały one działać na podstawie własnych statutów, dzięki ustawie rządowej z 1890 o Izraelickim Towarzystwie Religijnym. Wprowadzała ona pewne założenia ramowe, pozostawiając szczegółowe ustalenia statutom poszczególnych gmin. Jej wydanie poprzedziły dyskusje, również potem wywołała burzliwe kontrowersje wszystkich sił liczących się w życiu żydowskim. W zaborze pruskim, po początkowym ograniczaniu praw samorządu żydowskiego, na podstawie Tymczasowego zarządzenia względem żydostwa w Wielkim Księstwie Poznańskim, wydanego w 1833, gmina miała mieć charakter korporacji, stanowiącej podstawę samorządu etniczno-wyznaniowego. Ujednolicenie praw Żydów w państwie pruskim w 1847 odnosiło się w Wielkopolskim Księstwie Poznańskim wyłącznie do tzw. Żydów naturalizowanych, którzy ulegli szybkiej germanizacji i emigrowali, tak więc status gminy w tej prowincji praktycznie nie uległ zmianie. W Polsce Odrodzonej punktem wyjścia dla organizacji prawnej gmin były wspomniane przepisy, wydane przez Niemców na terenie okupowanej przez nich Kongresówki. Dekret Naczelnika Państwa z 7 II 1919 był ich formalną nowelizacją, sankcjonującą reigijny charakter gmin. Stwarzał im jednak możliwości obejmowania działaniem innych przestrzeni życia społecznego oraz dopuszczał gromadzenie na ten cel funduszy, poprzez pobieranie podatku gminnego. Początkowo przepisy te obowiązywały tylko na terenie byłego Królestwa Polskiego. Z czasem jednak, rozporządzeniem Prezydenta RP z 1927, kilkakrotnie później modyfikowanym, ich działanie zostało rozciągnięte na teren całej Rzeczpospolitej. Według tych przepisów, Żydzi w Polsce tworzyli Związek (początkowo określany jako Towarzystwo) Religijny o charakterze publiczno-prawnym, składający się z gmin i kierowany przez Radę Religijną. Do kompetencji gmin należały wszystkie sprawy wyznaniowe, a nadto – w dość nieprecyzyjnie określonym zakresie – społeczno-filantropijne i kulturalne. Władzę nadzorczą nad nimi powierzono początkowo MWRiOP, później dzielącemu te kompetencje z wojewodami i Komisarzem Rządu na m.st. Warszawę. Ponieważ realizacja postulatów dotyczących wyłonienia reprezentacji interesów ludności żydowskiej (także w postaci zapowiedzianego Związku Religijnego) nie doszła do skutku, w okresie międzywojennym – zwłaszcza w latach 30. – podejmowano bezskuteczne próby powołania związków gmin, czy to regionalnych czy ogólnokrajowych, w postaci Związku Żydowskich Gmin Wyznaniowych w Polsce (hebr. Waad ha-Kehilot). Tylko dwie g.ż. w P. liczyły przeszło 100 tys. członków (Warszawa i Łódź); jedna nieco poniżej 100 tys. (Lwów); osiem po 50–80 tys. (Wilno, Kraków, Białystok, Lublin, Radom, Stanisławów, Częstochowa, Równe); a 155 gmin po 2–5 tys. członków. Mniejsze gminy, ale także część większych (np. Kraków), nie posiadały środków na rozwinięcie szerszej działalności. Urzędowy podział gmin, który determinował – zgodnie z prawem – liczbę członków ich rad i zarządów, wykazuje, że na terenie II Rzeczpospolitej znajdowało się 81 gmin dużych i aż 737 małych. Namiastką gminy w okresie Holokaustu, a właściwie przedłużeniem administracji okupacyjnej na terenie gett (getta w okresie Holokaustu), były Judenraty. Po II wojnie światowej wiele kompetencji społecznych gmin przejęły struktury związane z CKŻP, natomiast sprawy religijne Komitet Organizacyjny Żydowskich Kongregacji Wyznaniowych oraz Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego w Polsce. (Por. też: batlan; delegaci kahalni; etat; gabaj; „Głos Gminy Żydowskiej”; Muzeum Starożytności Żydowskich im. Mathiasa Bersohna przy Gminie Żydowskiej w Warszawie; Muzeum Żydowskiej Gminy Wyznaniowej we Lwowie; okreg; parafia żydowska; parnas; pinkas; symplarz; szalijach).
