Biblia Hebrajska
Biblia Hebrajska
TANACH (TaNaCh – akr. hebr. słów: Tora = Prawo [nazwa ta bywa czasem przenoszona na całą BH], Newiim = Prorocy, Ktuwim = Pisma; jid. T(a)nach); Kitwe(j) Kodesz (hebr., Święte Pisma); Mikra (aram.) – święta księga judaizmu, na którą składają się teksty hebrajskie i – w niewielkiej części – aramejskie, pochodzące z okresu od 1400 [1200] do 400 p.n.e. lub – według innej datacji – z 900/800-165 p.n.e. Jej kanon (tzw. palestyński) został ustalony na synodzie w Jawne (ok. 100 n.e.); ważną przy tym rolę odegrał Rabi Akiwa, dzięki któremu włączono doń – jako już ostatnie – Pieśń nad pieśniami oraz księgi Koheleta i Estery. W Jawne dokonano też wyboru tekstów poszczególnych ksiąg z wielu istniejących wówczas wersji. Odtąd wyłącznie nimi należało się posługiwać w kulcie synagogalnym i nauczaniu religijnym. Obowiązujący tekst nosił miano tekstu masoreckiego (masora i masoreci). Wszystkie wersje BH, odbiegające od przyjętego kanonu, miały zostać złożone w genizach synagog, a po upływie pewnego czasu – pochowane w ziemi; brak zachowanych starych rękopisów, dowodzi że postanowienie owo musiało być ściśle przestrzegane; jedyny wyjątek stanowią znaleziska z genizy kairskiej synagogi. Nad poprawnością i wiernością przekazywanego z pokolenia na pokolenie tekstu BH czuwali uczeni żydowscy, zwani masoretami; dzięki nim do przepisywanego przez kopistów w ciągu wielu wieków tekstu nie wkradły się już – poza dawniejszymi – nowe błędy. Między VII a X w. masoreci z Tyberiady, chcąc ułatwić Żydom żyjącym w diasporze i posługującym się na co dzień rozmaitymi językami prawidłowe odczytywanie tekstu, tak by nie popełniali oni błędów, nanieśli zapis samogłoskowy (umieszczony pod linią) na tekst BH, tradycyjnie zapisywany dotychczas samymi spółgłoskami (por. hebrajski alfabet), oraz zaznaczyli akcenty (w Babilonii dokonano podobnego dzieła, ale samogłoski umieszczono ponad linią tekstu; por. nakdanim). W IX w. tekst BH został podzielony na wersy oznaczone numerami. Kanon BH stanowią trzy części: 1. Tora (hebr., Prawo, tj. Pięcioksiąg Mojżesza; por. Prawo Mojżeszowe), zawierająca Księgi Rodzaju, Wyjścia, Kapłańską, Liczb i Powtórzonego Prawa; 2. Newiim (hebr., Prorocy; Prorockie Księgi), w której wyróżniono działy: Newiim Riszonim (hebr., Prorocy Wcześniejsi [Pierwsi, Dawniejsi]), zawierający księgi Jozuego, Sędziów, 1 i 2 Samuela, 1 i 2 Królewską (Królewskie Księgi); oraz Newiim Acharonim (hebr., Prorocy Późniejsi [Ostatni]), w którym znajdują się księgi trzech tzw. Proroków Większych (Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela) i Dwunastu Proroków Mniejszych (Ozeasza, Joela, Amosa, Obadiasza, Jonasza, Micheasza, Nachuma, Habakuka, Sofoniasza, Aggeusza, Zachariasza, Malachiasza); 3. Ktuwim (hebr., Pisma), na które składają się księgi: Psalmów, Przysłów, Hioba, a także Pięć Zwojów (hebr. Chamesz Megil(l)ot, do których należą: Pieśń nad pieśniami; księgi Rut, Lamentacji, Koheleta i Estery), oraz Księgi Daniela, Ezdrasza, Nehemiasza i Kronik. Ogółem w skład BH wchodzą 24 księgi, stąd w języku hebrajskim bywa ona także nazywana Esrim we-Arba (Dwadzieścia Cztery). Najstarszym tłumaczeniem BH jest jej aramejski przekład, zwany Targumem. Z III w. p.n.e. pochodzi powszechnie w diasporze używany grecki przekład BH, tzw. Septuaginta (zw. Kanonem aleksandryjskim), którym również posługiwali się chrześcijanie. Na polecenie Rabiego Akiwy, rabi Akwila na początku II w. n.e. dokonał wiernego tłumaczenia na język grecki, ustalonego na synodzie w Jawne kanonu BH, który miał zastąpić Septuagintę. W szkołach żydowskich poza Palestyną, używano owego przekładu Akwili aż do końca V w. (nie zachował się on jednak do naszych czasów i znany jest jedynie z fragmentów zachowanych w Heksapli Orygenesa, pochodzącej z ok. 240 n.e.). Kościół katolicki przyjął łacińskie tłumaczenie BH, zwane Wulgatą, pochodzące z IV w. W X w. BH została przez Saadię Gaona przełożona na język arabski, a w XV w. – na język jidysz. Pierwsze drukowane wydanie BH in folio miało miejsce w 1488. W 1524-1525 w Wenecji Daniel Bomberg wydał opracowany przez Jakuba ben Chaima – korzystającego z XIII-XV-wiecznych rękopisów – tekst masorecki BH wraz z komentarzami i trzema Targumami (pod nazwą Mikraot G(e)dolot), powszechnie używany, aż do naszego stulecia. Obecnie tekst BH oparto na starszym, bo pochodzącym z X w. masoreckim opracowaniu Aarona ben Mosze ben Aszera, odtworzonym na podstawie kodeksu, znajdującego się w Sankt Petersburgu. W Polsce powstało zaledwie kilka fragmentarycznych żydowskich tłumaczeń BH na język polski (I. Cylkowa, z 1883-1914, wyd. Warszawa, Kraków; F.T. Aszkenazego Psałterz, Lwów 1927-1930; J. Miesesa Pięcioksiąg Mojżesza, Przemyśl 1931; S. Spitzera, wyd. Kraków 1937). Próbę laickiego tłumaczenia podjął A. Sandauer, przekładając Księgę Rodzaju („Literatura na Świecie” 4 [1974], z. 3). (Zob. też: Cenerene; d(e)rasz; maamadot; minjan szetarot; p(e)szat; P(e)szita; pos(e)kim; tagin; Tory studiowanie)
