Żydowska Organizacja Bojowa w Warszawie

Pierwszy okres funkcjonowania ŻOB

Żydowska Organizacja Bojowa została po raz pierwszy powołana do życia w końcu lipca 1942 r., w trakcie wielkiej akcji likwidacyjnej. Wielu z jej członków zostało deportowanych do obozu zagłady w Treblince, a inni zostali zdekonspirowani podczas próby przedostania się do oddziałów partyzanckich. Te straty osobowe doprowadziły do załamania się "pierwszej" Żydowskiej Organizacji Bojowej - której losy szerzej opisano w haśle: Żydowska Organizacja Bojowa w trakcie akcji likwidacyjnej

Po wielkiej akcji likwidacyjnej

W październiku 1942 r. utworzono „nową” Żydowską Organizację Bojową. W jej skład weszły: Haszomer Hacair, Dror, Gordonia, Akiba, Bund, Poalej Syjon Lewica, Poalej Syjon Prawica, Hanoar Hacijoni i Polska Partia Robotnicza (PPR) (Dreifuss 2017; Engelking, Leociak 2013, s. 779; Gutman 1993, s. 389). Na czele ŻOB stała tzw. Komenda, w której skład wchodzili działacze najważniejszych organizacji uczestniczących w ŻOB: Mordechaj Anielewicz (Haszomer Hacair), Hersz Berliński (Poalej Syjon Lewica), Icchak Cukierman (Dror), Marek Edelman (Bund), Jochanan Morgensztern (Poalej Syjon Prawica), Michał Rozenfeld (PPR) (Engelking, Leociak 2013, s. 779).

Polityczny nadzór nad ŻOB sprawował Żydowski Komitet Narodowy*, który zrzeszał z kolei najważniejsze syjonistyczne organizacje działające w getcie warszawskim (z wyjątkiem rewizjonistów, którzy powołali Żydowski Związek Wojskowy). Utworzenia struktury, która będzie sprawowała swoisty nadzór nad ŻOB, domagali się starsi działacze partii politycznych, obawiający się radykalizmu swoich młodszych partnerów (Gutman 1993, s. 392). Ponieważ Bund odmówił dołączenia do organizacji definiującej się jako wyłącznie żydowska (i przynależności do jednej organizacji z komunistami), powołano Komisję Koordynacyjną, w ramach której Bund i organizacje wchodzące w skład ŻKN* mogły uzgadniać swoje działania (Dreifuss 2017, s. 31) i pokazać zjednoczony front w rozmowach w polskim podziemiem, które nie chciało faworyzować poszczególnych partii żydowskich (Gutman 1993, s. 392–393). W jej skład weszli: Mordechaj Anielewicz i Miriam Hajnsdorf (Haszomer Hacair), Eliezer Geller (Gordonia), Melech Fajnkind (Poalej Syjon Lewica), Icchak Cukierman i Cywia Lubetkin (Dror), Abrasza Blum (Bund), Jochanan Morgensztern (Poalej Syjon Prawica), Menachem Kirszenbaum (Ogólni Syjoniści) (Engelking, Leociak 2013, s. 779; Dreifuss 2017, s. 31).

ŻOB umacniał swoją pozycję i autorytet w getcie. Jesienią 1942 r. członkowie organizacji wykonywali wyroki na mieszkańcach getta uznanych za zdrajców. Przede wszystkim 29 października na Jakubie Lejkinie, który w czasie wielkiej akcji dowodził Żydowską Służbą Porządkową. W tym czasie stracony został także kolaborant Izrael First – egzekucję w imieniu ŻOB wykonało trzech członków Droru (Engelking, Leociak 2013, s. 776). Nazwisk na liście ŻOB było więcej. Organizacja wykonywała następne wyroki (np. na konfidencie Alfredzie Nossigu czy znanym z okrucieństwa członku ŻSP Mieczysławie Brzezińskim) – odpowiedzialne były za to grupy złożone zazwyczaj z członków tej samej organizacji, z których później wyłoniły się oddziały ŻOB (Dreifuss 2017, s. 33; Engelking, Leociak 2013, s. 792). Mietek Pachter wspominał te działania z podziwem: „Wyroki były wykonane solidnie i cicho, usuwano ich bezszelestnie. Ci byli warci kary, swym przestępstwem więcej zawinili niż niemcy, bo oni sprzedali własnych braci” (Pachter 2015, s. 234).

Współpraca z polskim podziemiem i struktura ŻOB

ŻOB udało się nawiązać współpracę z polskim podziemiem – z Armią Krajową (za pośrednictwem Henryka Wolińskiego ps. Wacław) i z komunistami. W rozmowach z polskim podziemiem jako lidera wskazywano Mordechaja Anielewicza, AK była też w kontakcie z Żydowskim Komitetem Narodowym i Adolfem Bermanem. Ważnym łącznikiem z polskim podziemiem pozostał Arie Wilner, który nadal zajmował się zdobywaniem broni (Gutman 1993, s. 476–478).

Struktura ŻOB była dużo mniej hierarchiczna niż wojskowych organizacji konspiracyjnych działających po stronie aryjskiej, np. AK (Bauer 2018, s. 38–39; Dreifuss 2017, s. 32–33), utrzymano kolektywny model zarządzania i podejmowania decyzji, który wcześniej stosowano w Bloku Antyfaszystowskim. Wydaje się, że tytuł „komendanta”, który otrzymał pod koniec 1942 r. Anielewicz, był kalką struktur w analogicznych polskich organizacjach, których przedstawiciele oczekiwali, że ŻOB przedstawi im swojego dowódcę (Dreifuss 2017, s. 9, 15).

Największym problemem żydowskiego podziemia był brak broni. Na przełomie 1942 i 1943 r. AK przekazała ŻOB 20 pistoletów. Większość broni kupowano na czarnym rynku po stronie aryjskiej. By zdobyć fundusze, ŻOB prowadził akcje ekspropriacyjne (nazywane „eksami”), czyli przymusowo (czasem grożąc bronią lub biorąc zakładników) wywłaszczała zamożnych mieszkańców getta (m.in. ludzi wzbogaconych na szmuglu i szabrze), a za zdobyte w ten sposób pieniądze kupowała broń. Mietek Pachter wspominał po wojnie: „Słyszymy nad ranem krzyki w sąsiednim podwórku, okazało się, że byli tu z partii [ŻOB] po pieniądze, gdy dany osobnik nie dał żądanej sumy, zabrali go więc ze sobą, by nakłonić go do tego. Jego żona narobiła krzyku, jeszcze im tak bardzo szkoda pieniędzy. Wiem, że gdy partja przyszła do kogo i żądała jakiejś sumy, to na pewno dany osobnik mógł tyle dać, informacje były w takim wypadku niezawodne, a fundusze były przecież potrzebne, bo skąd się weźmie pieniądze na pokrycie tak wielkich wydatków? Gdy dany osobnik posiedział w jakiejś skrytce dzień, dwa, wtedy dał już żądaną sumę, takie wypady były często, bo inaczej być nie mogło. Były pewne mieszkania, gdzie ludzie grali całe noce w karty, na stole leżały stosy pieniędzy i tam partja lubiła wysyłać swych inkasentów” (Pachter 2015, s. 271–272).

Israel Gutman podał, że ŻOB zdołał zdobyć ok. 10 mln zł (Gutman 1993, s. 458). 

ŻOB po akcji styczniowej

Żydowska Organizacja Bojowa utrwaliła swój autorytet wśród mieszkańców dzielnicy żydowskiej zainicjowaniem pierwszego oporu zbrojnego przeciw Niemcom 18 stycznia 1943 r., gdy rozpoczęła się druga akcja wysiedleńcza (zwana akcją styczniową). Mimo że wielu bojowców ŻOB zginęło, pierwszy akt oporu zbrojnego przeciw Niemcom w getcie warszawskim był postrzegany przez mieszkańców jako sukces gettowego podziemia – także dlatego, że zakończenie akcji (wedle części historyków planowe) zinterpretowano jako rezultat oporu. Opór zbrojny przysporzył ŻOB przychylności polskiego podziemia (Dreifuss 2017, s. 34–35) – niedługo potem AK przekazało ŻOB kolejne 50 pistoletów (Libionka 2006, s. 70). Wsparcie było jednak wciąż niewystarczające w stosunku do potrzeb (Dreifuss 2017, s. 36).

Po akcji styczniowej ŻOB stała się najbardziej znaczącą siłą w getcie, wśród mieszkańców najczęściej funkcjonował pod nazwą „partia”. Wykorzystywał swój autorytet m.in. by przestrzegać pracowników szopów Többensa i  Fritza Schultza (zob. wytwórczość w getcie) przed wysiedleniami do obozów pracy na Lubelszczyźnie w lutym 1943 r. (Pachter 2015, s. 247; Gutman 1993, s. 445–447).

ŻOB szykował zbrojny opór na większą skalę. Szkolono bojowców, kupowano broń, opracowywano taktyki bojowe. Bojowcy zrozumieli, że walka uliczna z Niemcami naraża ich na potężne straty i postanowili wykorzystać swoją znajomość topografii i walczyć z budynków, stosując taktykę partyzantki miejskiej (Dreifuss 2017, s. 35; Gutman 1993, s. 449). Oddziały bojowe nadal były zorganizowane wedle wcześniejszych podziałów partyjnych – zdaniem kierownictwa ŻOB gwarantowało to wzajemne zaufanie przywódców i bojowców (Gutman 1993, s. 450). ŻOB miał 22 oddziały po ok. 10 osób, które stacjonowały w pobliżu swoich pozycji bojowych – organizacja pozostawała w ciągłym pogotowiu, bo ostatecznego wysiedlenia można było spodziewać się każdego dnia (Gutman 1993, s. 451). 

W przeddzień powstania

W kwietniu 1943 r. ŻOB posiadała zaledwie ok. 10 karabinów i kilkaset mało przydatnych w walce pistoletów. Gotowych do walki było kilkuset bojowców (Gutman 1993, s. 264). W ramach ŻOB funkcjonowały zgrupowania, w których służyli członkowie poszczególnych organizacji młodzieżowych i politycznych wchodzących w jej skład: Droru, Bundu, Haszomer Hacair, PPR, Akiby, Hanoar Hacijoni, Poalej Syjon Lewicy i Poalej Syjon Prawicy (Bauer 2018, s. 38–39).

Bojowcy byli zorganizowani w oddziały liczące ok. 10 osób. Grupy bojowe ŻOB walczyły w trzech obszarach: w getcie centralnym, na terenie szopu szczotkarzy* oraz szopów Schultza* i Többensa*. Niedługo przed powstaniem Anielewicz* został komendantem ŻOB w getcie. Jego zastępca Icchak „Antek” Cukierman* przeszedł na stronę aryjską jako łącznik organizacji.

19 kwietnia nad ranem Niemcy otoczyli getto. ŻOB stawiła wkraczającym do getta oddziałom aktywny opór. Wybuchło powstanie w getcie. Po pewnych sukcesach pierwszych walk sytuacja walczącego getta stawała się coraz bardziej tragiczna: wraz z wyczerpywaniem się zapasów amunicji i żywności, rosnącą liczbą zabitych i rannych oraz coraz większymi zniszczeniami w tkance miejskiej getta oddziały ŻOB utraciły możliwość komunikowania się między sobą i koordynacji działań, walczyły samodzielnie, stosowano wyłącznie taktykę walki partyzanckiej w nocy (za dnia bojowcy przebywali w kryjówkach). W pierwszych dniach powstania kwatera główna Komendy ŻOB mieściła się przy ul. Miłej 29, dopiero kilka dni później bojowcy przenieśli się do bunkra półświatka przy Miłej 18 (Dreifuss 2017, s. 39).

Wielu żobowców zginęło w walkach w getcie lub w trakcie oblężenia przez Niemców bunkra przy ul. Miłej 18, 8 maja 1943 r. Większość z 200 cywilów wyszła na zewnątrz, bojowcy zostali w środku, a Niemcy wpuścili tam trujący gaz. Bojowcy zdecydowali się na zbiorowe samobójstwo (Gutman 1993, s. 523). Z bunkra wydostała się jedynie niewielka ich grupa, w tym m.in. Tosia Altman*, Jehuda Wengrower*, Mordechaj Growas i Michał Rozenfeld.

Po powstaniu komendantem ŻOB został Icchak Cukierman. Grupa ok. 70 bojowców wydostała się z getta kanałami. Część walczyła potem w leśnych oddziałach partyzanckich, inni brali udział w powstaniu warszawskim w 1944 r.

Komórki ŻOB powstały także w innych gettach (Białystok, Częstochowa, Będzin, Sosnowiec, Kraków) oraz w obozach (Poniatowa, Trawniki).