Wielka akcja likwidacyjna
Preludium
W lipcu 1942 r. w getcie mieszkało ok.
380 tys. osób (Berenstein, Rutkowski 1958, s. 80). 21 lipca getto obiegła wiadomość o aresztowaniu
części członków Jundenratu i przedstawicieli inteligencji – w sumie ok. 60
osób. Zostali zakładnikami – gdyby Rada
Żydowska odmówiła podpisania
rozporządzenia o wysiedleniu, zostaliby rozstrzelani (Engelking, Leociak 2013, s.
723). Wysiedleniem kierował Hermann Höfle, członek sztabu Akcji „Reinhardt”*, zwany
„Pełnomocnikiem dla Spraw Przesiedlenia” (ARG, t. 11, s. 335–336).
22 lipca wczesnym popołudniem rozplakatowano zarządzenie o
wysiedleniu, a w getcie zapanował strach, na ulicach dyskutowano zaś, co może
oznaczać treść ogłoszeń i co należy robić (Ferenc 2021). Wielu ludzi nie
wierzyło, że wysiedleni będą pracować na Wschodzie (AŻIH, 301/474), a poza tym
obawiali się dalekiej podróży, więc mimo że kierunek wysiedlenia był nieznany,
starali się uniknąć wywózki (Piżycowie 2017, s. 115; AŻIH, 302/21).
Początek akcji
Pierwsze obwieszczenie dotyczące akcji
wysiedleńczej z 22 lipca 1942 r. informowało, że „wysiedleniem na Wschód nie
będą objęci”: członkowie i pracownicy Judenratu (w tym wcielonych do
niego ŻTOS i Zakładu Zaopatrywania, członkowie Żydowskiej
Służby Porządkowej, pracownicy szpitali, kolumn dezynfekcyjnych),
niemieckich przedsiębiorstw (w tym szopów), chorzy w szpitalach oraz jeszcze
niezatrudnieni, ale zdolni do pracy Żydzi, a także ich małżonkowie i dzieci
(Engelking, Leociak 2013, s. 718–724). W rozporządzeniu, którego treść RŻ
podyktował Höfle, napisano: „Każdy przesiedleniec Żyd ma prawo zabrać ze swojej
własności 15 kg jako bagaż podróżny. Bagaż o wadze powyżej 15 kg będzie
skonfiskowany. Wszystkie przedmioty wartościowe, jak pieniądze, biżuteria,
złoto itd., mogą być zabrane. Należy zabrać żywność na 3 dni” (ARG, t. 12, s. 718–719).
Drugiego dnia akcji samobójstwo popełnił prezes RŻ, Adam Czerniaków*,
który nie chciał podpisać rozporządzenia o „kontyngencie” na kolejny dzień
(ARG, t. 11, s. 340; Urynowicz 2009). Prezesem RŻ został Marek Lichtenbaum*.
Masowo starano się o zwolnienie od
wysiedlenia. Ludzie usiłowali zdobyć pracę w szopach, płacąc astronomiczne
kwoty za pieczątkę poświadczającą zatrudnienie. „Skoro praca w szopach,
produkujących dla […] wojska miała uchronić przed wysiedleniem, to nic
dziwnego, że kto miał ręce, ten garnął się do fabryk” – pisał Henryk
Bryskier* (2006). Większość mieszkańców getta starała się zrobić co tylko w
ich mocy, by zostać zaliczonym w poczet zwolnionych. Jednym ze sposobów ratunku
było więc zawieranie fikcyjnych małżeństw, np. z policjantami czy urzędnikami Judenratu
czy kimkolwiek innym, kto posiadał odpowiednie zaświadczenie (Engelking,
Leociak 2013, s. 752).
Początkowo Niemcy prawie nie
uczestniczyli w akcji. Za zgromadzenie kontyngentów do wysiedlenia odpowiadała Żydowska
Służba Porządkowa, która stała się w tym okresie formacją znienawidzoną
przez mieszkańców getta. W pierwszych dniach wywieziono mieszkańców punktów
dla uchodźców i przesiedleńców*, więźniów. W raporcie „Oneg Szabat” pt.
„Likwidacja żydowskiej Warszawy” pisano: „Chodziło o wytworzenie wśród ludności
przekonania, że »wysiedleniu« ulegają elementy z najniższych klas społecznych,
że »wysiedlenie« obejmie balast społeczny. Rada Żydowska sądziła, że te
hekatomby utemperują Niemców” (ARG, t. 11, s. 339).
W celu uspokojenia nastrojów, odwrócenia
uwagi od celu wywózki, a ponadto zachęcenia ludzi do samodzielnego zgłaszania
się do wysiedlenia tydzień po rozpoczęciu akcji deportacyjnej, 29 lipca w środę,
w getcie rozplakatowano kolejne obwieszczenie. Ochotnikom obiecywano, że na
drogę otrzymają 3 kg chleba i 1 kg marmolady (ARG, t. 12, s. 760). Dla
głodujących mieszkańców getta obiecana żywność miała ogromne znaczenie,
szczególnie w warunkach akcji, gdy szmugiel* zapewniający dużą część
żywności dla getta prawie ustał i jeszcze bardziej niż wcześniej brakowało
jedzenia (Adler 2018, s. 339).
Początkowo legitymacje zwalniające z
wysiedlenia otrzymali zarówno pracownicy płatni, jak i honorowi ŻTOS –
na równi z pracownikami RŻ. Jak pisała Aleksandra Bańkowska: „W
komitetach dzielnicowych potworzyły się nie tyle kolejki, co tłum ludzi
napierających na urzędników. W biurze Dzielnicy VI wystawianie zaświadczeń
trwało dwie doby bez przerwy. Działacze ŻSS myśleli o założeniu szopu dla
swoich pracowników, jednak inicjatywa zakończyła się niepowodzeniem. ŻSS
rozwiązano 29 lipca, a w pierwszych dniach sierpnia część pracowników ŻTOS,
TOZ-u i ŻSS trafiła na Umschlagplatz” (Bańkowska 2020, s. 492). 9 sierpnia
zredukowano o połowę liczbę pracowników Rady Żydowskiej. Na legalne
pozostanie w getcie miała szansę coraz mniejsza liczba osób.
Reakcje podziemia
Wkrótce po rozpoczęciu akcji spotkali
się przywódcy organizacji politycznych i społecznych, by ustalić strategię
działania. Młodsi działacze i przedstawiciele partii lewicowych wzywali do
oporu zbrojnego (Cukierman 2020, s. 144), wygrała jednak opcja wspierana przez
starsze pokolenie – czekanie na rozwój sytuacji w imię ochrony życia jak
największej liczby mieszkańców getta (Engelking, Leociak 2013, s. 727; ARG, t.
29, s. 426; t. 29a, s. 171; Blatman 2003, s. 102). W dzielnicy krążyły
wiadomości, że wysiedleni zostaną tylko najbiedniejsi i niezdolni do pracy – ok.
70 tys. ludzi (Gutman 1993, s. 286–287). Zwolennicy czekania obawiali się
narazić życie tych, którzy mieli szansę pozostać w Warszawie (Cukierman 2013, s.
320). Mocno wybrzmiały głosy sprzeciwiających się organizacji oporu: historyka Icchaka Schipera* oraz Aleksandra
Zysze Frydmana*, przedstawiciela religijnej partii Agudas Isroel. Frydman*
podkreślał, że wierzy w opiekę Boga nad narodem żydowskim i wyrażał nadzieję,
iż wydarzy się cud. Schiper*
wierzył, że uda się ustrzec przed wywózką znaczną część mieszkańców (Gutman 1998,
s. 203–204; Lubetkin 1999, s. 67). 28 lipca, sześć dni po rozpoczęciu akcji,
niezadowoleni z decyzji podjętych na tej naradzie przedstawiciele organizacji
chalucowych, Haszomer Hacair, Droru i Akiby, powołali
wspólnie pierwszą Żydowską Organizację Bojową (Cukierman 2013, s. 320–321).
Działacze podziemia szukali dla siebie
ratunku tak jak wszyscy mieszkańcy getta. Przykładowo Aleksander Landau*,
właściciel jednego z szopów (OBW*) i ojciec szomerki Margalit Landau*,
załatwił także wielu członkom Haszomer Hacair pracę w swoim szopie, co
chroniło ich przed wywózką. W szopie OBW* pracował m.in. Józef Kapłan*,
który wykorzystywał to, by wyrabiać zaświadczenia o zatrudnieniu także dla
towarzyszy z innych organizacji konspiracyjnych. Innym ośrodkiem, który w
trakcie akcji zapewniał schronienie działaczom podziemia, był szop
Hallmanna*.
Ratowano także dorobek gettowej
konspiracji: wkrótce po rozpoczęciu akcji grupa „Oneg Szabat”
zdecydowała o ukryciu pierwszej części dokumentów z Archiwum Ringelbluma.
Kulminacja akcji i kocioł na Miłej
W sierpniu rozpoczęły się powtarzające
się tzw. blokady – selekcje, których celem było zredukowanie liczby pracowników
szopów oraz usunięcie tych spośród nich, którzy byli za starzy, chorzy, mieli
małe dzieci. W sierpniu i wrześniu do getta dotarli uciekinierzy z Treblinki*,
którzy zaświadczyli o tym, co się tam dzieje. Plotki o tym stopniowo
rozchodziły się w getcie, co powodowało dalszy wzrost paniki (Ferenc 2021, s.
381-386).
Na początku września zaczęły się
blokady w szopach (ARG, t. 11, s. 352–353) – zaświadczenia o zatrudnieniu miały
coraz mniejszą wartość jako ochrona przed wysiedleniem. Kulminacja akcji miała
miejsce 6–11 września, w czasie tzw. kotła na Miłej*. Niemcy wyznaczyli
limit zatrudnienia na 32 tys. Wszyscy mieszkańcy getta mieli się stawić do „rejestracji”
w rejonie ulic Niskiej i Miłej. „Kilkadziesiąt tysięcy osób zostało wtłoczonych
do nielicznych ulic nowego ghetta i czekało na swój los. Ulice Miła, Niska, pl.
Parysowski, Lubeckiego były wypełnione po brzegi tłumami mężczyzn, kobiet i
dzieci” (ARG, t. 11, s. 354). Zarządcy szopów i gettowych instytucji wybranym
pracowników rozdali tzw. numerki życia* (ARG, 11, s. 354). Pozostali,
jeśli nie zdołali znaleźć kryjówki, zostali deportowani (Engelking, Leociak
2013, s. 745–746). Tylko 8 września wywieziono do Treblinki ponad 13
tys. osób (ARG, t. 11, s. 354). Wiele osób rozstrzelano na miejscu (ARG, t. 11,
s. 355–356).
Wiele osób wciąż próbowało ukryć się w
getcie i uniknąć selekcji w kotle. „Znikają ochotnicy na »wysiedlenie«. Ludność
się chowa, gdzie tylko może: w piwnicach, skrytkach, opuszczonych domach,
ruinach […]. Wśród rumowisk pozostało jeszcze wielu Żydów, którym udało się dzięki
ukrywaniu się uniknąć wysłania do Treblinki” – pisano w raporcie „Likwidacja
żydowskiej Warszawy” (ARG, t. 11, s. 355).
Ofiary
Do Treblinki wywieziono – według
półoficjalnych szacunków opracowanych przez Judenrat na zlecenie Niemców
– 225 991 osób (Berenstein, Rutkowski 1958, s. 80–81). Dane te na pewno są
zaniżone – zdaniem Tatiany Berenstein i Adama Rutkowskiego w rzeczywistości do Treblinki
deportowano między 245 a 280 tys. osób (Berenstein, Rutkowski 1958, s. 81).
Havi Dreifuss szacuje liczbę ofiar wysiedlonych do Treblinki na ponad
265 tys. osób, 11 tys. osób wysłanych do obozów przejściowych i ok. 10 tys.
zamordowanych w samym getcie (Dreifuss 2017, s. 51). Po akcji legalnie
pozostało w getcie 35 tys. osób, a 15–25 tys. ukrywało się na jego terenie
(Engelking, Leociak 2013, s. 748). Kilka tysięcy uciekło na stronę aryjską
(zob. ucieczki z getta*).
21 września, w święto Jom Kipur,
odbyła się blokada domów, w których skoszarowani byli policjanci żydowscy – przy
ul. Ostrowskiej i Wołyńskiej. Radykalnie zredukowano liczbę pracowników ŻSP,
kilkuset policjantów z rodzinami wysłano do Treblinki (ARG, t. 11, s. 357).
Demografia po wysiedleniu
Po wielkiej akcji deportacyjnej getto
było zupełnie innym miejscem niż wcześniej. Jego populacja została
zdziesiątkowana. Według oficjalnej rejestracji z października 1942 r. w getcie
przebywało 35 639 Żydów, z czego 22 249 osób pracowało w szopach. Badacze
szacują, że łącznie z osobami przebywającymi w getcie nielegalnie po
deportacjach pozostało w nim ok. 50–60 tys. osób (Berenstein, Rutkowski 1958, s.
81).
Zmianę tę ukazują dane dotyczące
składu populacji zebrane w październiku 1942 r. Uzyskano je w wyniku spisu
przeprowadzonego w dzielnicy przez Wydział Ewidencji Ludności Żydowskiej Rady
Żydowskiej. Ankietą objęto ludność pozostającą legalnie na terenie getta
(jak pisze autor: „ogólna liczebność ujętej na podstawie tych materiałów
ludności wynosi 35 639”; ARG, t. 33, s. 454) oraz 4500 osób ukrywających się na
jego terenie. Większość ukrywających się z powodów oczywistych obawiała się
rejestracji. Można więc sądzić, że odsetek dzieci i osób starszych (których
było wiele pośród ukrywających się) w ogóle ludności getta był w owym czasie
wyższy.
Współczynnik przesiedlenia był
najniższy dla grup wiekowych 20–49 lat i oscylował ok. 80% dla mężczyzn i 90%
dla kobiet. Ogólnie rzecz biorąc, deportowano znacznie więcej kobiet niż
mężczyzn – to ci drudzy mieli większe szanse na otrzymanie pracy w szopach.
Jeśli pozostałą w getcie ludność uszereguje się według wieku, zauważalny stanie
się znaczny odsetek ludzi w wieku produkcyjnym (zdefiniowanym tu jako 15–55
lat) – 91% wśród mężczyzn, a wśród kobiet – 93%.
Przed wysiedleniem kobiet było więcej
we wszystkich grupach poza najmłodszymi dziećmi, po akcji deportacyjnej zaś to
mężczyzn było więcej we wszystkich grupach poza dwiema: 10–19 i 20–29 lat.
Przeciętny mieszkaniec getta po wielkiej akcji deportacyjnej to mężczyzna w
wieku produkcyjnym (pojedynczą najliczniejszą grupą mieszkańców getta w
październiku 1942 r. byli mężczyźni w wieku 30–39 lat).
