Walter Caspar Többens
Życiorys – przed 1939 r.
Urodzony: 19 maja 1909 r. w
Meppen (Ein Vegesacker Kaufmann; https://www.spurensuche-bremen.de/spur/walter-caspar-Többens-ein-vegesacker-kaufmann/
)
Zginął 16 listopada 1954 r. w
wypadku drogowym (Ein Vegesacker Kaufmann
)
Przed wojną W. C. Többens zajmował się handlem
tkaninami. Początkowo, od 1928 r. pracował on w Osnabrück w firmie Bracia
Leffers SA., zaś od 1931 r. został on kierownikiem sklepu tej firmy w Bremie. W
1933 r. został on zwolniony z pracy – według ustalenia Sönke Ehmena przyczyną
rozwiązania umowy był konflikt interesów. Többens stworzył bowiem własną firmę
„Eggert”, której zlecał wykonanie zleceń na rzecz swojego pracodawcy, z czego
miał czerpać znaczne korzyści. Od stycznia 1934 r. Többens prowadził własny
sklep tekstylny na Nordstrasse w Bremie, zaś we wrześniu tego roku wynajął on
lokal w Delmenhorst, gdzie zamieszkał z żoną Else i otworzył drugi sklep. Jak
wylicza Ehmen do połowy 1940 r. udało mu się skupić, bądź wydzierżawić 14 firm
– w tym kilka przedsiębiorstw żydowskich w ramach ich przymusowej „aryzacji” (Sönke
Ehmen, Der Anti-Schindler, https://wkgeschichte.weser-kurier.de/der-anti-schindler/)
Działalność na terenie Generalnego Gubernatorstwa
W
pierwszych miesiącach niemieckiej okupacji Polski W. C. Többens pojawił się na
terenie Generalnego Gubernatorstwa. Początkowo był on aktywny w rejonie
Tomaszowa Mazowieckiego, gdzie kierował on jedną z utworzonych na polecenie
władz okupacyjnych lokalnych monopolistycznych firm handlowych. To jako jej
przedstawiciel, składający zlecenia na ich produkty w Transferstelle, wszedł on
w kontakt z Wydziałem Wytwórczości Rady Żydowskiej. Według źródeł niemieckich
był on już wówczas protegowanym pracującego w Transferstelle dr Heinricha Lautza (Wulf, 337; Grabitz,
Scheffler, Letzte Spurren, 297–299.), zaś według ustaleń Tatiany Berenstein dr Lautz był wspólnikiem firmy
„Walther C. Toebbens K. G.” (Berenstein, 1955,189) – nie udało się znaleźć źródła z
którego zaczerpnęła ona tę informację. Többens był także jednym z członków
Deutsche Firmengemeinschaft Warschau GmbH (Niemieckiego Związku Firm sp. z o.
o.) – była to instytucja reprezentująca niemieckich przedsiębiorców, która
miała odgrywać główną rolę w obrocie z gettem warszawskim.
Przejęcie spółki "Wytwórczość Żydowska"
Według rekonstrukcji T.
Berenstein od wiosny 1941 r. Többens miał być zleceniodawcą dla warsztatów
prowadzonych przez Wydział Wytwórczości
Rady Żydowskiej, by latem zostać „z ramienia wydziału powierniczego
(Treundhandstelle) w tych warsztatach komisarzem” (Berenstein 1955, 189). Wydaje się jednak, że przejęcie zakładów Wydziału Wytwórczości odbywało
się w inny sposób.
Prawdopodobnie Többens i dr Lautz
naciskali na Radę Żydowską by ta utworzyła spółkę „Wytwórczość Żydowska”,
której udziałowcami byli radcy Rady Żydowskiej. Została ona zawiązana 16
sierpnia 1941 r., a od 1 października przejęła ona prowadzone przez Wydział
Wytwórczości warsztaty. Do tej pory jednak brak jednoznacznego wyjaśnienia w jaki
sposób Többens
zdołał przejąć tę spółkę, ale wiadomo, że kierował nią bezpośrednio po tym jak przejęła
ona warsztaty gminne (ARG, t. 12, 584.). Już 10 października Adam Czerniaków
zapisał „… w warsztatach na Prostej. Rozmowa z przedsiębiorcą Többensem i dr.
Lautzem. Többens rządzi warsztatami, zaprowadził dyscyplinę” (Czerniaków 1983, 220.).
Eksploatacja żydowskiej siły roboczej
Zakłady Többensa w getcie zatrudniały w styczniu 1942 r. około
2200-2400 osób (APW, Komisarz, 482/114, k. 1–8.), zaś w marcu zatrudnienie przekroczyło
3400 osób (Berenstein, 1955, 189). Wiosną jego firma się nadal rozwijała, lecz
brakuje pewnych danych dotyczących zatrudnienia w przededniu rozpoczęcia
deportacji z getta warszawskiego. Po 22 lipca 1942 r. doszło do, tak zwanego,
runu na szopy, gdzie tysiące Żydów starało się o przyjęcie do pracy i zdobycie
zaświadczeń, które miały zwalniać od wysiedlenia. W tym okresie do szopu Többensa przyjęto,
prawdopodobnie, kilkanaście tysięcy osób. Większość Żydów za przyjęcie do pracy
musiała płacić wpisowe (często wynoszące kilka tysięcy złotych), lub dostarczyć
własną maszynę do szycia. Znaczna część załogi szopu Többensa została wywieziona do obozu zagłady w
Treblince, przez co zatrudnienie w nim spadło do około 8 tysięcy osób.
Wiele żydowskich relacji opisuje
w jaki sposób pracownicy szopów byli wykorzystywani. Przykładowo Beniamin
Horowitz przedstawiał praktykę sprzedaży robotnikom żywności po cenach wolnorynkowych,
podczas gdy powinna ona być rozdzielana po, wielokrotnie niższych, cenach
urzędowych. W ten sposób co miesiąc W. C. Többens miał zarabiać około 500 tys. zł na samym maśle
i cukrze (302/121, k. 119.). W ten sposób głównym źródłem bogacenia się W. C. Többensa nie była
działalność jego przedsiębiorstwa, a de
facto przemyt żywności do getta. W 1943 r. jego majątek przyciągnął uwagę
Reichsführera SS,
Heinricha Himmlera, który miał powiedzieć: „Jeśli się nie mylę, w przeciągu
trzech lat, niezamożny człowiek przekształcił się w bogacza, jeśli nie
milionera, a to tylko dlatego, że my – państwo – dostarczyliśmy mu taniej siły
roboczej”. Proponował on jednocześnie całkowitą eliminację prywatnych
przedsiębiorstw z procesu eksploatacji żydowskiego mienia i siły roboczej (Ein Vegesacker Kaufmann ).
Többens jako komisarz do spraw ewakuacji zakładów z getta
Po akcji styczniowej władze
niemieckie rozważały różne możliwości likwidacji getta warszawskiego. Podczas
gdy według Heinricha Himmlera konieczne było przekształcenie getta w obóz
koncentracyjny i jego późniejsza całkowita likwidacja, tak według prowadzącego
akcję eksterminacji Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, Odilo Globocnika, można
było przenieść pozostałych w Warszawie Żydów do obozów pracy na Lubelszczyźnie.
Többens
entuzjastycznie poparł propozycję Globocnika i na mocy umowy z 31 stycznia 1943
r. zakłady zatrudniające Żydów w Warszawie miały, od 1 lutego, zostać przejęte
przez SS, zaś Többens
miał odpowiadać za proces produkcji. Umowa przewidywała, że zakłady z Warszawy
zostaną stopniowo przewiezione do obozów pracy w Trawnikach i Poniatowej.
Według Izraela Gutmana SS podpisywała tę umowę ze świadomie złą wolę, gdyż –
jak wyżej wskazano – Heinrich Himmler zdecydował już o eliminacji prywatnych przedsiębiorców
z eksploatacji Żydów (Gutman 1993, 442–444.).
Od lutego 1943 r. Többens został komisarzem
do spraw przeniesienia zakładów z Warszawy na prowincję. Pierwszy transport z
Warszawy wyprawiono 16 lutego do obozu w Trawnikach, zaś tydzień później część
załogi fabryki Többensa
wyjechała do Poniatowej (Gutman 1993, 444.). Többens od tego czasu prowadził energiczną kampanię na
rzecz ewakuacji zakładów – według świadków miał on gwarantować swoją głową
bezpieczeństwo Żydów, a w zachowanej odezwie do robotników pisał: „Z całym
przekonaniem mogę doradzić wam tylko jedno i wciąż to samo: Jedźcie do Trawnik,
jedźcie do Poniatowa, bo tam są możliwości egzystencji i tam przetrwacie wojnę”
(Gutman 1993, 446.). Równocześnie plotki sugerują, że brał on od kierowników innych
zakładów w getcie wielkie łapówki za odroczenie ich wywózki z getta – zdaniem
Horowitza: „Nikt nie jest w stanie obliczyć sum, jakie w czasie od lutego do
kwietnia 1943 r. wyciągnął ten Niemiec od Żydów. Już nie operowano nawet cyfrą
złotych polskich. Herr Többens
brał tylko «twarde» – złote dolary” (302/121, k. 123.).
Do kolejnych transportów z
Warszawy brakowało ochotników, więc Többens
decydował o wywózce przymusowej – przykładowo w połowie marca 1943 r.
wywieziono kilkuset robotników zakładu „Schultz&Co.”.
Többens uzasadniał
tę dyskusję: „Żałuję zatem, że musiałem ingerować i przenieść pewien warsztat,
by wykorzystać możliwości transportowe” (Gutman, 1993, s. 445.). Stała agitacja na
rzecz przeniesienia warsztatów z getta przynosiła pewne skutki, choć brak nam
kompletnych danych o liczbie wywiezionych wówczas robotników.
Többens zachęcał do dobrowolnego zgłoszenia się do
wywózki także w pierwszych dniach powstania w getcie (Grabitz, Scheffler, s.
189.), a także zdołał on zmusić większość załogi swoich fabryk do ewakuacji bez
oporu. Szczególnie na uwagę zasługuje fakt, że na terenie „dużego Többensa” na ul. Prostej
do pierwszych dni maja 1943 r. kontynuowano produkcję, a 5 maja wyprowadzono z
zakładu 2850 Żydów. Na miejscu miała pozostać niewielka grupa robotników,
którzy mieli odpowiadać za transport maszyn i surowców. Pod kierownictwem Többensa rozwijały się
zakłady w Poniatowej. Praca w nich trwała do 4 listopada 1943 r., kiedy to w
ramach operacji „Erntefest” wszyscy Żydzi w obozie mieli zostać wymordowani.
Działalność po likwidacji getta
W. C. Többens prowadził nadal pewne interesy w Warszawie, a
w 1944 r. został sponsorem tytularnym drużyny piłkarskiej „Walter Többens Club”, która
składała się głównie z zawodników przedwojennej „Polonii” (Wryk Ryszard, Sport polski w cieniu swastyki, Przegląd
Zachodni 2018, nr 4, s. 15.). Według Piotra Potępy Többens został sponsorem tej drużyny na skutek starań
Ludwika Marmora – krakowskiego kuśnierza i działacza piłkarskiego. Z powodu
powiązania z Többensem
drużyna została wykluczona z podziemnych rozgrywek ligowych i rozgrywała
jedynie mecze towarzyskie (Potępa Piotr, Piłka
nożna śmierci się nie boi, czyli historia futbolu w okupowanej Warszawie, http://www.2x45.info/aktualnosci/56353/pilka-nozna-smierci-sie-nie-boi-czyli-historia-futbolu-w-okupowanej-warszawie/
).
Gdy do Warszawy zbliżała się
Armia Czerwona Többens
ewakuował część swoich zakładów na zachód – przejmując nawet pociągi
przeznaczone do transportu rannych na swoje potrzeby (Ein Vegesacker Kaufmann
). 11 września 1945 r. Többens
został aresztowany przez Counter Intelligence Corps armii amerykańskiej. Zdołał
on jednak dwukrotnie uciec z aresztu – po raz pierwszy w nocy z 17 na 18 lutego
1946 r., zaś drugi raz – 22 listopada tego roku zdołał wydostać się z pociągu (Sönke Ehmen, Der Anti-Schindler, https://wkgeschichte.weser-kurier.de/der-anti-schindler/
), którym miał zostać wywieziony do Polski na proces.
Powojenne procesy i śmierć
W ramach procesu
denazyfikacyjnego był on reprezentowany przez pełnomocnika. 1 czerwca 1949 r.,
został on skazany w Bremie na karę 10 lat obozu pracy i przepadek mienia. W
postępowaniu apelacyjnym Többens
wyrok został złagodzony i cofnięto decyzję o przepadku mienia, a 30 maja 1952
r. został on ułaskawiony przez burmistrza Bremy jako „Mitläufer” – czyli osoba
nie oskarżona o zbrodnie wojenne, ale pośrednio w nie zaangażowana. Po
zakończeniu procesu W. C. Többens
połączył swoje przedsiębiorstwo z firmą swojego brata Ludwiga i powrócił do
handlu odzieżą.
16 listopada 1954 r. W. C. Többens zginął w wypadku
drogowym Ein Vegesacker Kaufmann). Wdowa
po nim – Else Többens
napisała w nekrologu: „Każdy, kto go znał, wie, co straciliśmy” („Wezer Kurier”
17 XI 1954 r., za: Sönke
Ehmen, Der Anti-Schindler.).
