„Blok Antyfaszystowski”

Historia organizacji

W marcu 1942 r., w wyniku porozumienia między komunistami z PPR a Poalej Syjon Lewicą, powstał Blok Antyfaszystowski. Wkrótce potem przystąpiły do niego Haszomer Hacair, Dror i Poalej Syjon Prawica. Do Bloku nie dołączył natomiast Bund, który nie chciał narażać swoich kontaktów z nieprzychylnym wobec komunistów polskim podziemiem (szczególnie prawicą PPS) (Engelking, Leociak 2013, 702). Jak pisał Icchak Cukierman: „Blok Antyfaszystowski nie istniał długo. Jego znaczenie polegało na tym, że po raz pierwszy została zainicjowana powszechna organizacja” (Cukierman 2020, 137). Celem Bloku była walka z faszyzmem i organizowanie w getcie oddziałów, które mogłyby walczyć w partyzantce (Dreifuss 2017), zgodnie z komunistyczną strategią organizowania oddziałów partyzanckich na tyłach operacji wojskowych, które działaniami dywersyjnymi mogłyby wspierać walkę ZSRR z III Rzeszą. Grupy syjonistyczne, które wobec napływających ze wschodu i zachodu niepokojących wiadomości o eksterminacji Żydów chciały przyłączyć się do nowej inicjatywy, uważały, że przynajmniej część planowanych grup bojowych powinna pozostać w getcie, a przystąpienie do Bloku traktowały jako szansę na zdobycie broni kanałami komunistów i odbycie szkolenia bojowego.

Jak zauważa historyk Israel Gutman, syjoniści przeceniali siłę komunistów (np. ich możliwości dostępu do broni) i decyzyjność w Bloku Antyfaszystowskim (Gutman 1993, 259–263). W ramach Bloku zaczęto się przygotowywać do powołania organizacji bojowej; członków ugrupowań tworzących Blok szkolono w ramach tzw. piątek. Zdaniem Adolfa Bermana* ok. 500 osób weszło w skład grup bojowych Bloku (Gutman 1993, 260; Berman 1971, 46). Problemem był brak broni: organizacje zrzeszone w Bloku dysponowały w tym czasie w sumie najwyżej kilkoma sztukami broni krótkiej, ponadto udało się skonstruować kilka granatów ręcznych (Gutman 1993, 263; ARG, t. 29a, 169; Bauer 2018, 32). Jak pisał Gutman*, który posiadał doświadczenie bojowe – walczył w wojnie domowej w Hiszpanii, „organizację [Bloku] określić można w najlepszym razie jako amatorszczyznę. »Instruktorami wojskowymi« byli starsi członkowie ruchów młodzieżowych czerpiący wiedzę z książek i prelekcji Kartina”. Problemem było też utrzymanie wśród młodych członków grup bojowych zasad konspiracji (Gutman 1998, 161).

Znaczenie Bloku nie ograniczało się jednak do działalności bojowej – organizacja ta stworzyła podwaliny pod współpracę wszystkich ugrupowań syjonistycznych w obliczu nadchodzącej zagłady – powstał szeroki ruch oporu, składający się z wielu współpracujących ze sobą organizacji. Podstawowym celem działalności Bloku, poza współpracą polityczną, było przygotowywanie się do działalności zbrojnej poprzez szkolenie wojskowe (organizowane przez Andrzeja Szmidta (Pinkusa Kartina)*, przybyłego do Polski wraz z Grupą Inicjatywną PPR) i zdobywanie broni. Dużym autorytetem cieszył się zarówno kierujący grupami bojowymi Szmidt*, jak i Józef Lewartowski*. 

Zakończenie działalności Bloku

Działalność Bloku nie trwała długo – najpierw ograniczyła ją akcja Gestapo z nocy 17/18 kwietnia 1942 r., a potem aresztowanie czołowych działaczy PPR na początku maja 1942 r. (Dreifuss 2017, 26). Do aresztowań doszło na skutek rozpracowania siatki komunistów przez agenta Gestapo. Aresztowany został aktywny w działalności Bloku Andrzej Schmidt* (Engelking, Leociak 2013, 704; Gutman 1993, 264; Bauer 2018, 32). Wtedy ze względów konspiracyjnych i z obawy przed represjami, które mogłyby być konsekwencją aresztowania Schmidta*, działalność Bloku została zawieszona.

„Gdyby Blok się nie rozpadł, zaczęłyby się bez wątpienia dyskusje, co ma być jego środkiem ciężkości” – wspominał Cukierman* (2020, 139), bo dla Droru priorytetem była praca w getcie, a nie wysyłanie ludzi do partyzantki. Niemniej, przed wielką akcją likwidacyjną dwie grupy młodzieży przygotowane bojowo przez Szachnę Sagana* opuściły getto, udając się do lasów (ARG, t. 29a, 141, 147). Zasługą Bloku i inicjujących jego powstanie komunistów było podjęcie inicjatywy koordynacji działań różnych grup konspiracji żydowskiej i nadanie jej wymiaru wojskowego (chociaż komuniści myśleli wtedy raczej o oporze zbrojnym w szeregach partyzantki Gwardii Ludowej, nie zaś o walkach ulicznych na terenie getta). 

Organ prasowy

Blok Antyfaszystowski wydawał pismo w języku jidysz zatytułowane „Der Ruf”* (redagowane przez Józefa Sacka (Saka)*, Mordechaja Tenenbauma (Tamaroffa)*, Sagana*, Lewartowskiego* i Szmuela Bresława*). Był to rzadki przykład wydawnictwa powstającego ponad podziałami polityczno-organizacyjnymi. Jak pisał Piotr Kendziorek, „Der Ruf”* jest dokumentem „zbieżności ideowych pomiędzy radykalną lewicą syjonistyczną i komunistami. Zwraca uwagę fakt, że na jego łamach, obok diagnozy totalnej zagłady Żydów polskich przez nazistów i wezwania do aktywnego sprzeciwu wobec działań niemieckich na gruncie żydowskiego frontu narodowego, wiele miejsca zajmują idee rewolucji socjalistycznej i poparcia dla radzieckiego komunizmu” (ARG, t. 21, 317). W jedynym zachowanym numerze pisma czytamy wezwanie Bloku do gettowych czytelników: „Członkowie narodu żydowskiego, żydowscy robotnicy, żydowska inteligencjo, żydowska młodzieży! Zbierzcie siły i stańcie zjednoczeni, ramię w ramię, do zjednoczonego frontu walki z faszyzmem!” (ARG, t. 21, 540). 

Struktura Bloku

Blok był zarządzany kolektywnie przez przedstawicieli ruchów, które wchodziły w jego skład, nie miał jednego komendanta (Dreifuss 2017, 26). Kierownictwo: Józef Sack (Sak) (Poalej Syjon Prawica), Józef Lewartowski (PPR), Szachno Sagan (Poalej Syjon Lewica), Mordechaj Anielewicz (Haszomer Hacair), Cywia Lubetkin (Dror). Członkowie: Adolf Berman (Poalej Syjon Lewica), Hersz Berliński (Poalej Syjon Lewica), Melech Fajnkind, Józef Kapłan, Szmuel Bresław (Haszomer Hacair), Emanuel Ringelblum (Poalej Syjon Lewica), Mordechaj Tenenbaum (Dror), Pinkus Kartin (PPR), Szmuel Meretik, Zygmunt Gotlib (PPR), Helena Wolińska-Brus (PPR). Sekcja bojowa: Józef Kapłan (Haszomer Hacair), Mordechaj Tenenbaum (Dror), Abraham Fiszelzon (Poalej Syjon Prawica), Hirsz Lent (Poalej Syjon Prawica), Pinkus Kartin (PPR), Wiktor Margolies, Gustaw Alef „Bolek”, Mieczysław Weinkipier (PPR), Meir Kramarz (Poalej Syjon Lewica) (Cukierman 2020, 137; ARG, t. 17, XXI).