Poalej Syjon Lewica

Przed wojną

Poalej Syjon, czyli Żydowska Socjalno-Demokratyczna Partia Robotnicza Robotnicy Syjonu (jid. Jidisze Socjalistisz-Demokratisze Arbajter Partaj Poalej Cijon) powstała w 1906 r. Wywodziła się z ruchu robotniczego pod tą samą nazwą, zainicjowanego kilka lat wcześniej przez Bera Borochowa (1881–1917). Był on pierwszym przywódcą i twórcą ideowej podbudowy nowej partii – syntezy marksizmu i syjonizmu. Jego zdaniem dla Żydów (żydowskich robotników) należy stworzyć w Palestynie narodowe państwo zorganizowane na zasadach socjalistycznych. Do tego czasu należy pielęgnować żydowską autonomię narodową w diasporze i walczyć z dyskryminacją i prześladowaniem Żydów. Dlatego podstawą ideologii PS Lewicy było hasło „tu i tam”, odnoszące się do diaspory i Palestyny jako dwóch centrów żydowskiego życia. Przyszłe państwo żydowskie „tam” miało być „proletariackie”, ale w diasporze, „tu”, należało walczyć o poprawę warunków życia ludności żydowskiej oraz przyspieszenie rewolucji światowej (Garncarska Kadary 2001, 205).

Liczba członków partii szybko rosła, szczególnie wiele osób przyciągnęła na terenach polskich pozostających pod zaborem rosyjskim, przede wszystkim w Warszawie i potem w Łodzi. W 1907 r. powstała Światowa Federacja Poalej Syjon, zrzeszająca związki krajowe. W 1920 r. na kongresie w Wiedniu doszło do rozłamu na PS Lewicę i PS Prawicę – osią sporu była przynależność do III Międzynarodówki. PS Lewica była zawsze bliższa komunizmowi, jej członkowie liczyli na to, że komunistów uda się przekonać, iż Żydzi są dyskryminowani nie tylko jako członkowie klasy robotniczej, lecz także jako naród. PS Lewica była partią marksistowską, której blisko było do komunizmu, ale z perspektywy komunistów była partią nacjonalistyczną i szowinistyczną (Garncarska Kadary 2001, 205). Bliskość do komunizmu była źródłem problemów partii: część jej działaczy ciążyła ku komunizmowi i zdarzały się przejścia większej liczby członków do KPP. Ponieważ Poalej Syjon Lewica była ideowo bliska komunistom, jej działalność bywała w związku z tym zwalczana przez władze państwowe.

Przy PS Lewicy działała organizacja młodzieżowa „Jugnt”, zwana też niekiedy „Jungbor” (od jid. Borochow jugnt, Młodzież Borochowa), partia wydawała tygodnik „Arbeter Cajtung”. Podobnie jak Bund, PS Lewica rozwijała i popierała twórczość w jidysz, który traktowała jako język żydowski na równi z hebrajskim (Garncarska Kadary 2001, 206–213). Prowadziła też działalność wspierającą samokształcenie członków. W grupie kierującej uniwersytetami Stowarzyszeń Kursów Wieczorowych dla Robotników znaleźli się czołowi działacze PS Lewicy: Adolf Berman, Emanuel Ringelblum, Rafał Mahler. Wykładano tam: socjologię, literaturę, nauki przyrodnicze i ścisłe, higienę społeczną itd. (Garncarska Kadary 2001, 217). 

Działalność w czasie wojny

Po wybuchu wojny wielu działaczy partii opuściło Warszawę. Wtedy powołano nowe, konspiracyjne kierownictwo partii, w składzie: Szachno Sagan, Adolf Berman oraz Emanuel Ringelblum (Berman 1980, 53). Berman napisał antyfaszystowską odezwę, którą rozplakatowano na ulicach Warszawy (Berman 1980, 56). W kwietniu 1940 r. odbyła się konferencja partii, na której omawiano sytuację wojenną i wynikające z niej specyficzne zadania (Berman 1980, 188).

Do Warszawy przybyło wielu członków partii z innego ważnego jej centrum – Łodzi. Wśród nich byli działacze aktywnie uczestniczący w podziemnym życiu partii w getcie warszawskim, np. Hersz Wasser, Mordechaj Szwarcbard czy Hersz Berliński. 

W getcie

Adolf Berman szacował liczbę członków partii w getcie na ok. 100 osób (Berman 1980, 194–196). Partia prowadziła kilka kuchni, główna mieściła się przy ul. Elektoralnej 12. Pracowali tam działaczki i działacze: Pola Elster (kierowniczka), Meir Kramarz, Szpigiel, Bela Lewinson, Różka Rubinsztajn i Goldsztajn-Kochana (Elster 1948, 16). Organizowano zebrania i spotkania z okazji rocznic ważnych dla ruchu: urodzin Borochowa, 1 maja czy rocznicy wybuchu rewolucji październikowej (Berman 1980, 188).

W okresie gettowym partia nawiązała bliskie kontakty z komunistami, co zaowocowało zaproszeniem przez PPR do bliższej współpracy przy tworzeniu Bloku Antyfaszystowskiego, do którego dołączyły wkrótce inne organizacje. Adolf Berman zapamiętał, że łącznikiem między PS Lewicą a PPR był Mieczysław Wajnkiper (Mieczysław Watraszek), który zaaranżował jego spotkanie z Andrzejem Szmidtem (Pinkusem Kartinem) (Berman 1980, 252). PS Lewica zbliżyła się także do Haszomer Hacair. Ringelblum podziwiał to, że „wbrew kołom mieszczańskim, z których sami się wywodzili, [szomrowcy] wytyczyli własną linię polityczną, [...] prosowiecką”, co zbliżało ich do jego partii (ARG, t. 29a, 167). 

Prasa partii

Prasa Poalej Syjon Lewicy była drukowana przy ul. Nowolipki 68, w tym samym budynku, w którym mieściła się prowadzona przez partię szkoła im. Bera Borochowa i gdzie ukryto obie części Archiwum Ringelbluma. Za wydawanie prasy partyjnej odpowiadali: Izrael Lichtensztajn oraz sekretarz PS Lewicy Hersz Berliński, brali w tym udział także Szmaj Laufer, Meir (Marek) Majerowicz, Pola Elster. Artykuły pisał również Adolf Berman.

Przy wydawaniu prasy, głównie technicznie, współpracowali członkowie „Jungboru”, młodzieżówki partii. Kolportażem zajmowali się: Wanda Elster, Niunek i Tulka Sagan (dzieci Szachno Sagana), Herszele Wroński i Wełwł Damski. W getcie wydawano następujące tytuły: „Jugnt-Ruf” (Zew Młodzieży), „Nasze Hasła”, „Awangarda Młodzieży”, „Awangard. Organ fun der jidiszer marksistiszer jugnt” (Awangarda. Pismo żydowskiej młodzieży marksistowskiej), „Proletariszer Gedank” (Myśl Proletariacka). Liderzy partyjni angażowali się w działalność społeczną w getcie warszawskim, wielu z nich pracowało dla ŻSS (ARG, t. 17, XI–XII, XXI). 

Po wielkiej akcji likwidacyjnej

28 lipca, kilka dni po rozpoczęciu wielkiej akcji likwidacyjnej, działacze Poalej Syjon Lewicy zorganizowali spotkanie organizacji na ul. Elektoralnej 14. Wśród obecnych byli m.in.: Hersz Berliński, Szachno Sagan, Pola Elster, Jechiel Juchtman. Rozmawiano o oporze zbrojnym. W kolejnych miesiącach działacze partii pozostali bardzo aktywni w działalności podziemnej. Ci, którym udało się przeżyć wielką akcję, pracowali w szopach. Poalej Syjon Lewica dołączyła do ŻOB, ale mocno obstawała za powołaniem ciała politycznego, które nadzorowałoby i kontrolowało jego decyzje – czyli Żydowskiego Komitetu Narodowego, na którego czele stanął członek partii, Adolf Berman. Zdaniem liderów partii takie działania wymagały dobrego przygotowania i koordynacji, obawiali się oni także daleko posuniętego radykalizmu młodszych członków ŻOB (Dreifuss 2017, 31).

Członkowie Poalej Syjon Lewicy brali udział w powstaniu w getcie. Na terenie szopu szczotkarzy, przy Świętojerskiej 30 walczyła grupa partyjna pod dowództwem Hersza Berlińskiego.   

Poza gettem

Działacze Poalej Syjon Lewicy, przede wszystkim Adolf Berman oraz jego żona Barbara Berman, którzy opuścili getto jesienią 1942 r., byli aktywni w Żydowskim Komitecie Narodowym działającym po stronie aryjskiej – pomagali ukrywającym się Żydom, współpracowali z komórkami ŻOB działającymi poza Warszawą (np. w obozie w Trawnikach). Bermanowie i inni działacze partii (m.in. Hersz i Bluma Wasserowie, Hersz Berliński) angażowali się w konspiracyjną działalność polityczną po drugiej stronie muru. Poalej Syjon Lewica była jedyną partią żydowską, która weszła w skład Krajowej Rady Narodowej (jako Związek Robotników Żydowskich). W pierwszym posiedzeniu KRN obok komunistów i przedstawicieli komunizujących organizacji wzięła udział Pola Elster z PS Lewicy. Przy KRN powstał referat dla spraw żydowskich, którego szefem był Berman, a jego zastępczynią – Pola Elster.  

Po wojnie

Poalej Syjon Lewica weszła w skład Centralnego Komitetu Żydów w Polsce. Partia istniała do 1949 r., zakładała swoje kibuce, wydawała. prasę (np. „Przełom”, „Nasze Słowo”), miała rozbudowaną organizację terenową aktywną m.in. na Dolnym Śląsku. W 1947 r. doszło do zjednoczenia Poalej Syjon Lewicy i Poalej Syjon Prawicy – powstała Zjednoczona Żydowska Partia Robotnicza Poalej Syjon, którą kierował Adolf Berman. W zjednoczeniu uczestniczyły też organizacje młodzieżowe: Haszomer Hacair i Dror. Partia opowiadała się za utworzeniem w Palestynie żydowskiego państwa komunistycznego, powiązanego bliskim sojuszem z ZSRR. Wobec narastającej stalinizacji polityki, eliminowania autonomii organizacji żydowskich w Polsce oraz masowej emigracji Żydów partia została rozwiązana 1 lutego 1950 r.