Akcja styczniowa (18 I 1943)

Początek akcji

Tak początek drugiej akcji wysiedleńczej 18 stycznia 1943 r. opisała Mira Piżyc: „Nad ranem w poniedziałek dn. 18 stycznia 1943 r. mury dużego ghetta otoczone zostały wzmocnionymi posterunkami żandarmerii i Ukraińców. Placówki robotników żyd[owskich], udające się zwykle między 5 a 6-ą rano pod eskortą do pracy w dzielnicy aryjskiej nie zostały wypuszczone z ghetta. O godz. 6-ej rano nieliczne ulice ghetta obstawione zostały wojskiem i żandarmerią. Na placach i skrzyżowaniach ulic ustawiono karabiny maszynowe. Jednocześnie przystąpiono do ostrego blokowania poszczególnych domów. Zbudzeni nagle ze snu mieszkańcy dużego ghetta krzykami i gwizdami spędzeni zostali na podwórza domów. Na pół ubranych i przerażonych, ustawiono ich pośpiesznie w szeregi” (Piżycowie 2017, 162). Żydowska Organizacja Bojowa wydała odezwę wzywającą do walki: „Okupant przystępuje do drugiego aktu waszej zagłady. Nie idźcie bezwolnie na śmierć. Brońcie się. Weźcie topór, łom, nóż do ręki, zabarykadujcie wasz dom. NIECH WAS TAK ZDOBYWAJĄ” (ARG, t. 34, 561). Ludność cywilna faktycznie zastosowała bierny opór: wiele osób skryło się we wcześniej przygotowanych kryjówkach, nie wychodziło na wezwania (Engelking, Leociak 2013, 783). Jechiel Górny, który ukrył się z innymi pracownikami swojej placówki, opisywał: „Jak myszy siedzimy cicho w norze. Słychać wyważanie drzwi. Planowo, bez pośpiechu Niemiec wyważa nasze drzwi, otwiera, wchodzi do mieszkania, zaczyna szukać w szafach, tapczanach, nikogo nie znajduje. Nasze serca biją ze strachu, żeby tylko nas nie odkryli. Wybił szybę w oknie i wyszedł z mieszkania. Odetchnęliśmy, ale o wyjściu nie ma jeszcze mowy. Przerabiają cały blok, siedzimy zatem ściśnięci jak śledzie i czekamy. Od czasu do czasu słychać strzały” (ARG, t. 23, ). Stanisław Gombiński wspominał natomiast: „W ghetcie już nie mogą znaleźć nikogo. Nareszcie ludność zrozumiała, że tylko kryjówka się liczy, nie żadne żelazne papiery” (Gombiński 2010, 142).

Ofiary

W czasie akcji wywieziono ok. 4500–4800 osób (z czego większość, ok. 3 tys., Niemcy doprowadzili na Umschlagplatz pierwszego dnia akcji) (Dreifuss 2017, 34; Gombiński 2010, 143): placówkarzy (czyli Żydów pracujących na placówkach poza gettem), pacjentów i część personelu szpitala na ul. Gęsiej 6/8 (Szpigielman 2020, 300), część pracowników szopu OBW, wielu pracowników szopu Oschmanna, licznych szeregowych pracowników Rady Żydowskiej, a ponadto przypadkowych ludzi wyciągano z domów (ARG, t. 23, 343; Szpigielman 2020, 335–336; Gombiński 2010, 43), by osiągnąć liczbę wskazaną do wywózki przez Niemców.

W samym getcie zamordowano ok. 1000–1200 osób (Dreifuss 2017, 34; Szpigielman 2020, 334), w tym ważnych działaczy (np. Dawida Chołodenkę i Icchaka Gitermana). Akcja dotknęła też część osób związanych z Radą Żydowską – Stefan Szpigielman pisał, że epicentrum akcji była „dzielnica” Rady, czyli teren getta centralnego, gdzie władza RŻ była największa (Szpigielman 2020, 333). Do Treblinki Niemcy wywieźli wielu pracowników RŻ (Szpigielman 2020, 336) oraz Zakładu Zaopatrywania (Gombiński 2010, 140). Niektórych z członków RŻ zastrzelono w getcie, innych wywieziono do Treblinki (np. Izraela Milejkowskiego, Jerzego Graffa, Bolesława Rozensztadta, Bernarda Zundelewicza, Bera Ajzyka Ekermana, Józefa Jaszuńskiego, Natana Grodzieńskiego*, Zygmunta Hurwicza, Tadeusza Barta, Salomona Popowera). Akcją ze strony Żydowskiej Służby Porządkowej kierował Józef Szeryński, który popełnił samobójstwo tuż po zakończeniu akcji (Szpigielman 2020, 201; Gombiński 2010, 143). 

Samoobrona getta

Pierwszego dnia akcji przy ul. Miłej 61 padł strzał, w walce z Niemcami polegli m.in. Emilia (Margalit) Landau oraz Elek (Eliahu) Różański. Grupa Mordechaja Anielewicza odbiła pracownika szopu Hallmanna nazwiskiem Zandman, aresztowanego za oblanie kwasem niemieckiego werkschutza. Bojowcy wmieszali się w grupę Żydów prowadzonych na Umschlagplatz, a na rogu ulic Niskiej i Zamenhofa zaczęli strzelać do Niemców. Większość osób z kolumny prowadzonej na Umschlagplatz uciekła, Anielewicz został ranny. Udało się zdobyć kilka sztuk niemieckiej broni. Tego samego dnia opór stawiła także grupa bojowa Droru – zorganizowali zasadzkę w domu przy ul. Zamenhofa 58 (ARG, t. 23, 343–344; Gutman 1998, 239–240; Lubetkin 1999, 104–110). Odnotowano także wypadki oporu na terenie szopu Schultza – organizował go Izrael Kanał z Akiby. Jak pisał Stanisław Gombiński, w tym czasie jeszcze członek Żydowskiej Służby Porządkowej: „gdy żandarmi weszli do shopu trykotarskiego firmy Karl Georg Schultz […], zostali powitani jednym czy dwoma pociskami, jedni mówią – gazowymi, drudzy dymnymi” (Gombiński 2010, 141). W akcji styczniowej zginęło przynajmniej kilku Niemców. 

Społeczne znaczenie oporu 18 stycznia

Opór stawiony przez Żydów 18 stycznia miał ogromne znaczenie psychologiczne dla społeczności getta warszawskiego. Zmieniły się nastroje: „teraz dopiero, kiedy w ghetcie pozostało niecałe 10% dawnej liczby Żydów, ujawniło się powszechne zdecydowanie, aby dobrowolnie życia nie oddawać” (Piżycowie 2017, 164). Mimo że wielu bojowców ŻOB zginęło, pierwszy akt oporu zbrojnego przeciw Niemcom w getcie warszawskim był postrzegany przez mieszkańców jako sukces gettowego podziemia – także dlatego, że zakończenie akcji (wedle części historyków planowe) zinterpretowano jako rezultat oporu. Opór zbrojny przysporzył ŻOB przychylności polskiego podziemia (Dreifuss 2017, 34–35).